Chuyên gia tâm lý: Bố mẹ bao bọc quá mức khiến con đánh mất “cái tôi” của chính mình

Trong hành trình nuôi dạy con, tình yêu thương của bố mẹ là vô hạn. Thế nhưng, đôi khi chính tình yêu ấy lại trở thành “chiếc lồng vàng” khiến con mất đi cơ hội tự lập, trưởng thành và học cách đối diện với cuộc sống. Bao bọc quá mức tưởng là bảo vệ, nhưng thực chất dần tước đi tự do của con.

Nhiều bậc phụ huynh vì sợ con vấp ngã, tổn thương mà làm thay, nghĩ thay, quyết định thay mọi việc. Từ việc mặc quần áo, dọn đồ chơi, đến chọn bạn, chọn trường, thậm chí chọn nghề... tất cả đều nằm trong “vòng tay kiểm soát” của bố mẹ. Trẻ lớn lên trong sự sắp đặt dần mất đi khả năng tự quyết, thiếu tự tin, và sợ sai lầm. Khi bước ra đời thật, chỉ cần gặp khó khăn nhỏ, con dễ hoảng sợ, lúng túng hoặc trốn tránh.

Ảnh minh họa.

Thực tế, trẻ không thể học cách đứng vững nếu không được phép ngã. Mỗi lần tự làm một việc, dù nhỏ như buộc dây giày hay lớn như tự lên kế hoạch học tập, đều giúp con hình thành tinh thần trách nhiệm và khả năng tự quản lý. Đó mới là nền tảng của sự trưởng thành thực sự.

Sự bao bọc quá mức còn khiến con đánh mất ý thức về giá trị bản thân. Khi mọi quyết định đều do người khác định đoạt, con sẽ không biết mình thực sự muốn gì. Lâu dần, trẻ trở nên lệ thuộc, thiếu chính kiến, và dễ bị ảnh hưởng bởi người khác trong tương lai.

Vì vậy, đối với bố m, điều quan trọng không phải là đi trước con để dọn đường, mà đi bên cạnh để hướng dẫn, và đứng phía sau để nâng con dậy khi vấp ngã. Đồng thời để con được phép thử, được sai, được làm lại, đó là cách tốt nhất để con học được bài học của cuộc đời.

Một đứa trẻ tự tin, dám chịu trách nhiệm và có khả năng tự lập là món quà quý giá nhất mà bố mẹ có thể trao cho con.

Chuyên gia tâm lý Quang Thị Mộng Chi.

Việc bố mẹ kiểm soát quá mức ảnh hưởng thế nào đến khả năng tự nhận thức và phát triển “cái tôi” của trẻ?

 Khi bố mẹ kiểm soát con quá mức – từ việc chọn quần áo, bạn bè đến cách học và quyết định cá nhân – họ vô tình can thiệp vào quá trình hình thành “cái tôi” của đứa trẻ.

Trẻ em phát triển khả năng tự nhận thức thông qua việc được trải nghiệm, thử, sai và quan sát phản ứng của bản thân trong nhiều tình huống khác nhau. Khi mọi quyết định đều do bố mẹ chỉ đạo hoặc làm thay, trẻ không còn cơ hội tự hỏi “Con muốn gì?”, “Con cảm thấy sao?”, hay “Con có thể làm gì khác?”. Dần dần, trẻ mất kết nối với cảm xúc thật của mình, trở nên phụ thuộc vào đánh giá của người khác và khó phân biệt giữa nhu cầu cá nhân với kỳ vọng từ bên ngoài.

Trong tâm lý học phát triển, “cái tôi” độc lập là nền tảng để con người trưởng thành và sống có trách nhiệm. Một cái tôi khỏe mạnh giúp trẻ dám khẳng định bản thân, biết đưa ra lựa chọn và vẫn duy trì mối quan hệ lành mạnh với người khác.

Tuy nhiên, khi bị bao bọc và kiểm soát quá mức, trẻ dễ hình thành hai phản ứng cực đoan: hoặc trở nên quá phụ thuộc, luôn chờ người khác chỉ dẫn và sợ sai, hoặc phản kháng tiêu cực, cố làm ngược lại để khẳng định mình. Cả hai đều không giúp trẻ thực sự trưởng thành về mặt tâm lý.Về lâu dài, trẻ lớn lên trong môi trường kiểm soát thường thiếu tự tin, khó ra quyết định, và dễ gặp vấn đề trong việc thiết lập ranh giới cá nhân.

Nhiều người trẻ khi trưởng thành chia sẻ rằng họ “không biết tin vào ai, kể cả chính mình”, vì từ nhỏ mọi tiêu chuẩn đúng – sai đều được định nghĩa thay bởi bố mẹ. Kiểm soát không đồng nghĩa với bảo vệ; ngược lại, để con có thể tự lập và phát triển trọn vẹn, bố mẹ cần tạo ra một “không gian tâm lý an toàn”, nơi con được phép thử, sai và học cách tin tưởng vào bản thân.

Những kỹ năng nào quan trọng nhất mà trẻ học được khi được phép tự lập từ nhỏ, mà nếu bị bố mẹ làm thay, trẻ sẽ bỏ lỡ? 

Khi trẻ được phép tự lập từ nhỏ, chúng không chỉ học cách “làm việc một mình” mà còn phát triển hàng loạt kỹ năng tâm lý – xã hội quan trọng cho suốt đời. Trước hết là kỹ năng ra quyết định: trẻ học cách cân nhắc lựa chọn, chịu trách nhiệm với kết quả, và dần hiểu rằng mọi hành động đều có hệ quả.

Nếu bố mẹ luôn làm thay, trẻ sẽ không có cơ hội rèn khả năng suy nghĩ độc lập, dễ hình thành tâm lý lệ thuộc và sợ sai.Thứ hai là kỹ năng tự điều chỉnh cảm xúc. Khi được trải nghiệm thử – sai, trẻ học cách đối diện với thất bại, thất vọng hay lo lắng, thay vì né tránh. Đây là nền tảng quan trọng của khả năng phục hồi tâm lý (resilience).

Ngược lại, nếu bố mẹ luôn “đi trước” để ngăn con gặp khó khăn, trẻ sẽ không biết cách bình tĩnh khi đối diện với căng thẳng, dễ hoảng loạn hoặc bỏ cuộc khi gặp thử thách nhỏ.Bên cạnh đó, trẻ tự lập sớm còn phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và tư duy linh hoạt. Khi phải tự tìm cách buộc dây giày, tự sắp xếp đồ dùng học tập, hay tự thương lượng với bạn, trẻ rèn khả năng quan sát, thử nghiệm, và điều chỉnh hành vi. Đó chính là nền tảng của năng lực sáng tạo và tự tin trong học tập cũng như trong cuộc sống sau này.

Cuối cùng, trẻ tự lập cũng học được kỹ năng tự nhận thức và tự trọng – biết mình có khả năng, biết giới hạn và giá trị của bản thân. Khi bố mẹ làm thay quá nhiều, trẻ không còn cơ hội trải nghiệm cảm giác “mình làm được”, dẫn đến thiếu tự tin, dễ nản chí, và phụ thuộc vào lời khen hoặc đánh giá bên ngoài.Nói cách khác, việc cho con được tự lập không chỉ là dạy kỹ năng sống, mà là trao cho con quyền làm chủ cuộc đời mình – điều mà không một bài học nào có thể thay thế được.

Mức độ bao bọc có khác nhau theo văn hóa và môi trường giáo dục không?

Ví dụ, trẻ ở các quốc gia Á Đông thường bị kiểm soát nhiều hơn so với phương Tây, điều này ảnh hưởng như thế nào đến sự phát triển độc lập? Mức độ bao bọc của bố mẹ thực sự chịu ảnh hưởng rất lớn bởi văn hóa và môi trường giáo dục.

Ở các quốc gia Á Đông như Việt Nam, Nhật Bản, Hàn Quốc hay Trung Quốc, văn hóa tập thể (collectivism) đề cao sự gắn bó gia đình, lòng hiếu thảo và tính tuân thủ. Trong bối cảnh đó, bố mẹ thường xem việc định hướng, bảo vệ và can thiệp sâu vào đời sống con cái là một biểu hiện của tình thương và trách nhiệm. Trẻ được dạy “nghe lời” và “làm theo” nhiều hơn là “tự chọn” hay “tự chịu trách nhiệm”.

Ngược lại, trong các nền văn hóa phương Tây mang tính cá nhân (individualism), sự độc lập được xem là dấu hiệu trưởng thành. Trẻ được khuyến khích bày tỏ ý kiến, tự quyết định, và học cách chịu trách nhiệm từ rất sớm.Sự khác biệt này tạo nên hai cách tiếp cận nuôi dạy con khác nhau. Ở môi trường Á Đông, trẻ thường phát triển ý thức gắn kết, biết quan tâm đến người khác, nhưng đôi khi lại thiếu tính chủ động và khả năng tự khẳng định bản thân.

Việc bị kiểm soát và bao bọc quá mức có thể khiến trẻ cảm thấy tội lỗi khi muốn khác biệt, hoặc lo sợ làm bố mẹ thất vọng. Trong trị liệu tâm lý, nhiều người trẻ Á Đông chia sẻ rằng họ “sợ làm người khác buồn hơn là sợ sai”, và điều đó khiến họ khó đưa ra những quyết định riêng trong học tập, nghề nghiệp hay tình cảm.

Ngược lại, trẻ lớn lên trong môi trường giáo dục phương Tây thường sớm rèn được tính độc lập, khả năng phản biện và tự chịu trách nhiệm, nhưng đôi khi có thể thiếu cảm giác gắn bó hoặc hỗ trợ xã hội mạnh mẽ như trong văn hóa Á Đông.

Tuy nhiên, điều quan trọng không phải là “văn hóa nào tốt hơn”, mà là tìm điểm cân bằng: giữa sự gắn kết và tự chủ, giữa định hướng và trao quyền. Một đứa trẻ được nuôi dạy trong môi trường biết tôn trọng cảm xúc cá nhân nhưng vẫn duy trì kết nối với gia đình sẽ phát triển được cả hai năng lực – độc lập trong hành động và gắn bó trong tâm hồn.

Có những hoạt động cụ thể nào giúp trẻ dần hình thành kỹ năng tự lập, quản lý thời gian, ra quyết định và giải quyết vấn đề?

Để trẻ hình thành kỹ năng tự lập, quản lý thời gian và ra quyết định, bố mẹ không cần “dạy” theo kiểu lý thuyết mà nên tạo ra những tình huống thật trong đời sống hàng ngày để con được thực hành và rèn luyện.

Ngay từ nhỏ, bố mẹ có thể khuyến khích trẻ tự chăm sóc bản thân ở mức phù hợp lứa tuổi: tự mặc quần áo, tự chuẩn bị cặp sách, dọn dẹp góc học tập, giúp một việc nhỏ trong nhà. Khi được tin tưởng giao việc, trẻ sẽ cảm thấy mình có vai trò, có năng lực và dần biết chịu trách nhiệm với công việc được giao.Với trẻ lớn hơn, bố mẹ có thể dạy con quản lý thời gian bằng cách cùng con lên kế hoạch hằng ngày hoặc hàng tuần.

Ví dụ: cùng lập bảng lịch học – chơi – nghỉ, rồi để con tự theo dõi và điều chỉnh. Khi con quên hoặc trễ, bố mẹ nên để con trải nghiệm hậu quả thực tế (như bị trừ điểm hoặc mất thời gian chơi), thay vì nhắc nhở hay làm giúp. Cảm giác “mất” đó chính là bài học tự nhiên giúp con học cách tổ chức thời gian hiệu quả hơn.

Để rèn kỹ năng ra quyết định, bố mẹ có thể bắt đầu bằng những lựa chọn nhỏ: “Hôm nay con muốn mặc áo xanh hay áo đỏ?”, “Con muốn đọc truyện trước hay đánh răng trước khi ngủ?”.

Khi trẻ quen với việc được chọn và chịu trách nhiệm với lựa chọn của mình, dần dần có thể mở rộng sang các quyết định lớn hơn, như chọn hoạt động ngoại khóa hay phương án học tập.Cuối cùng, giải quyết vấn đề là kỹ năng quan trọng hình thành qua trải nghiệm thất bại.

Khi con gặp khó khăn, thay vì vội vàng can thiệp, bố mẹ có thể hỏi: “Theo con, có những cách nào để giải quyết?”, “Con muốn thử cách nào trước?”. Cách đặt câu hỏi này không chỉ khơi gợi tư duy phản biện, mà còn giúp con nhận thấy bố mẹ tin tưởng vào năng lực của mình.

Tự lập không phải là để trẻ “tự bơi”, mà là trao cơ hội được thử, sai, rồi tự đứng dậy, trong sự đồng hành kiên nhẫn của bố mẹ. Khi đó, con không chỉ học được kỹ năng sống, mà còn nuôi dưỡng niềm tin vào bản thân – nền tảng cho sự trưởng thành vững vàng sau này.