Lịch sử Hà Nội khi được soi chiếu qua lăng kính tài liệu lưu trữ

Cuốn sách của người đã dành cả cuộc đời để viết về Hà Nội

Nhà nghiên cứu Đào Thị Diến đã dành cả cuộc đời mình để viết về Hà Nội, trong hơn 30 năm công tác tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, bà có cơ hội được tiếp cận với những tài liệu quý giá từ các phông lưu trữ tiếng Việt lẫn tiếng Pháp. Cũng nhờ đó, cuốn sách Hà Nội thời cận đại – từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945) của bà có được nét độc đáo trong cách tiếp cận lịch sử Hà Nội, nó được soi chiếu qua lăng kính tài liệu lưu trữ với những bằng cứ chân thực, khách quan.

Buổi trò chuyện nhân dịp ra mắt cuốn sách "Hà Nội thời cận đại – từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945)" được tổ chức tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I ngày 29/9. Ảnh: Huyền Thương

Đối với tác giả Đào Thị Diến, cuốn sách chính cách để thể hiện tình yêu với Hà Nội, bà chia sẻ: “Là một người sinh ra và lớn lên trong một khu phố nhỏ ở phía bắc thành Hà Nội gần hai năm trước ngày tiếp quản Thủ đô (1954), tuổi thơ của tôi trôi qua êm đềm với biết bao kỷ niệm ở vườn hoa Hàng Đậu gần tháp nước tròn cổ kính, với tiếng tàu điện leng keng dọc phố Quán Thánh, với con đường Phan Đình Phùng có cổng thành Hà Nội còn vẹn nguyên vết đạn pháo công thành của thực dân Pháp…, con đường dẫn tới trường Chu Văn An thân yêu tôi đã học trong những năm cấp II rồi cấp III sau khi đi sơ tán trở về. Với tôi, các con phố nhỏ như Đặng Tất, Lý Nam Đế, rồi vườn hoa Cửa Nam… đã trở thành một phần không thể thiếu của tuổi ấu thơ. Xin được gửi gắm trong cuốn sách này tình yêu sâu đậm với Hà Nội tới những độc giả có cùng tình yêu Hà Nội như tôi”.

Nhà nghiên cứu Đào Thị Diến cho biết, cuốn sách Hà Nội thời cận đại – Từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945) được tuyển chọn từ các báo cáo khoa học và các bài viết về Hà Nội của bà đã đăng trên các báo, tạp chí và trên trang web của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I. 

Nhà nghiên cứu Đào Thị Diến chia sẻ tại buổi trò chuyện. Ảnh: Huyền Thương

Với sự kiện mở đầu là hai cuộc tấn công thành Hà Nội của quân đội viễn chinh Pháp các năm 1873, 1882 và kết thúc là sự kiện xây dựng công trình khu học xá Đông Dương ở Hà Nội năm 1945 của chính quyền thực dân Pháp, cuốn sách được chia làm hai phần chính nhằm giúp độc giả dễ dàng theo dõi được mạch nội dung của sách.

Phần I gồm 5 bài viết về thời kỳ bi tráng trong lịch sử cận đại Việt Nam (1873-1897) qua các sự kiện thành Hà Nội bị quân đội thực dân Pháp tấn công, chiếm đóng và phá hủy.

Phần II gồm 35 bài viết về quá trình biến đổi Hà Nội từ khu Nhượng địa thành một “thành phố Pháp” (ville française), một “Paris thu nhỏ” (petit Paris) của chính quyền thực dân. Về thực chất, quá trình biến đổi này diễn ra đồng thời ở tất cả các lĩnh vực, sau khi Hội đồng Thành phố Hà Nội được thành lập. Để có một cái nhìn lớp lang và cụ thể, 35 bài viết này được chia làm 8 mục nhỏ: 1. Khu nhượng địa; 2. Địa giới và tổ chức hành chính thành phố; 3. Giao thông; 4. Phố và đặt tên phố; 5. Văn hóa – Xã hội; 6. Giáo dục; 7. Bảo vệ cảnh quan và các di tích lịch sử; 8. Xây dựng và mở rộng thành phố.

Cuốn sách "Hà Nội thời cận đại – từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945)". Ảnh: Nhã Nam

Ngoài 40 bài viết trên, cuối sách còn có thêm phần phụ lục gồm “Bảng tra tên đường, phố, quảng trường, vườn hoa ở Hà Nội trước và sau năm 1954” và “Lược dẫn tên các nhân vật người Pháp được đặt làm tên phố, quảng trường, vườn hoa và một số công trình ở Hà Nội trước năm 1954”.

Tác giả cho biết thêm, cuốn sách được viết trên cơ sở các thông tin khai thác từ các phông tài liệu thời Pháp thuộc của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I. Tài liệu lưu trữ vốn chứa đựng nhiều thông tin chính xác, quý báu và đa chiều. Vì thế, người nghiên cứu hoàn toàn có thể tiếp cận nó ở nhiều góc độ, nhằm những mục đích nghiên cứu khác nhau. Chính vì vậy, khi đọc sách, bạn đọc sẽ bắt gặp một vài thông tin có nội dung trùng lặp được trích dẫn từ một số hồ sơ lưu trữ.

Sự kiện có sự tham gia của các diễn giả: nhà giáo Vũ Thế Khôi; nhà sử học Dương Trung Quốc; tác giả Đào Thị Diến. Ảnh: Huyền Thương

Nguồn tư liệu vô giá từ hồ sơ lưu trữ

Nhà sử học Dương Trung Quốc cho rằng, có rất nhiều sách viết về lịch sử Hà Nội nhưng tiếp cận từ góc nhìn lưu trữ thì chưa có nhiều và Hà Nội thời cận đại – từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945) là một trong số đó, cuốn sách đã đi vào những chi tiết của đời sống.

Khẳng định vai trò của lưu trữ trong việc nhìn lại lịch sử, theo nhà sử học Dương Trung Quốc, tác giả Đào Thị Diến có một lợi thế rất lớn khi tiếp cận được những tư liệu lưu trữ đáng tin cậy. Cùng với phương pháp nghiên cứ khoa học tỉ mỉ, nghiêm cẩn, các nghiên cứu của tác giả đã đưa đến một hình dung Hà Nội chân thực, để khơi gợi một tình yêu Hà Nội chân thành.

Nhà sử học Dương Trung Quốc chia sẻ tại sự kiện. Ảnh: Huyền Thương

Một trong những phương pháp nghiên cứu có thể xem đã làm nên dấu ấn riêng của tác giả Đào Thị Diến là việc các công trình của bà bao giờ cũng khảo cứu và luận định lịch sử dựa trên các tài liệu lưu trữ. Tài liệu lưu trữ được xem là nguồn thông tin gốc, là những thực chứng lịch sử trong việc nghiên cứu về lịch sử Việt Nam nói chung, lịch sử Hà Nội nói riêng.

Trong cuốn sách của mình, bà đã khai thác một lượng lớn tài liệu là các phông lưu trữ như: Phông Đô đốc và Thống đốc Nam Kỳ (Fonds des Amiraux et des Gouverneurs), Phông Sở Lưu trữ và Thư viện Đông Dương (Fonds de la Direction des Archives et des Bibliothèques de l’Indochine), Phông Tòa Đốc lý Hà Nội (Fonds de la Mairie de Hanoï), Phông Sở Giáo dục Bắc Kỳ (Fonds du Service de l’Enseignement au Tonkin),…

Ngoài ra còn có các tạp chí được xuất bản thời Pháp thuộc như Công báo thành phố Hà Nội (Bulletin municipale de Hanoï), Công báo của các lực lượng viễn chinh Nam Kỳ (Bulletin officiel de l’expédition de Cochinchine), Việt Nam dân quốc Công báo,…

Một tư liệu bằng hình ảnh trong cuốn sách. Ảnh: Huyền Thương

Các phông lưu trữ và tạp chí này cung cấp một lượng lớn các quy định, nghị định, thông báo, sơ đồ của chính quyền thực dân, các thư từ, ghi chép, báo cáo của các cá nhân là quan chức, tướng tá người Pháp trong quá trình xâm chiếm và cai trị Hà Nội.

Chính vì là những tài liệu xác thực, ra đời tại thời điểm diễn ra các sự kiện lịch sử, cho nên các tài liệu này chứa đựng nhiều thông tin chính xác, khách quan, đa chiều, có giá trị vô cùng quan trọng trong việc truy cầu sự thực lịch sử, đánh giá các sự kiện và nhân vật lịch sử. Các tài liệu này được xem như những “nhân chứng sống” của lịch sử.

Nhà giáo Vũ Thế Khôi nhấn mạnh, tài liệu lưu trữ đã giúp cung cấp những cứ liệu xác đáng để chúng ta hôm nay có cái nhìn đúng đắn hơn về lịch sử Hà Nội. Để có được bức tranh đầy đủ hơn, hoàn chỉnh hơn, ông gợi ý các tác giả khi viết về lịch sử nên có sự kết hợp giữa tư liệu lưu trữ với lưu trữ ký ức.

Nhà giáo Vũ Thế Khôi chia sẻ tại sự kiện. Ảnh: Huyền Thương

Cuốn sách Hà Nội thời cận đại – từ nhượng địa đến thành phố (1873-1945) của tác giả Đào Thị Diến trong nỗ lực thấu hiểu và dựng lại bức tranh toàn diện về lịch sử Hà Nội thời cận đại, thay vì đưa ra những kết luận đóng đinh và xét đoán thiên lệch, muốn giới thiệu, truyền tải những thông tin chân thực, khách quan, qua đó khơi gợi tình yêu mến, trân trọng của bạn đọc hôm nay dành cho thành phố Hà Nội.

Huyền Thương

Ra mắt bộ sách văn học "Ngàn năm sử Việt"

Hướng tới năm học mới, Nhà xuất bản Kim Đồng ra mắt bộ sách văn học "Ngàn năm sử Việt", chọn lọc các tác phẩm...