Nhà văn, nhạc sĩ Phạm Việt Long: Tấm gương lao động văn học nghệ thuật không biết mệt mỏi

Ông sinh ngày 1 tháng 7 năm 1946 tại Ngô Khê, Bắc Quang, Hà Giang (nguyên quán Phúc Am, Gia Viễn, Ninh Bình). Giai đoạn 1966–1968, sau khi tốt nghiệp lớp lý luận Tân văn của Thông tấn xã Việt Nam, ông công tác tại Hà Nội, Hải Dương, Sơn La. Từ năm 1968 đến 1975, ông tình nguyện vào chiến trường, làm phóng viên Thông tấn xã Giải phóng tại khu V; đồng thời giữ vai trò biên tập viên, phụ trách Tiểu ban Thông tấn xã Giải phóng khu V từ năm 1973 đến 1975.

Sau ngày thống nhất, ông trở về miền Bắc, tiếp tục công tác tại Thông tấn xã Việt Nam. Từ năm 1977 đến 1981, ông theo học chính quy tại Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Từ năm 1981 đến 1992, ông công tác tại Văn phòng Bộ Văn hóa, lần lượt giữ các chức vụ từ chuyên viên đến Trưởng phòng Tổng hợp. Giải đoạn 1992–1998, ông là Phó Chánh Văn phòng Bộ Văn hóa – Thông tin; từ 1998–2003, ông giữ chức Chánh Văn phòng kiêm Chủ nhiệm – Tổng biên tập mạng thông tin điện tử CINET. Cũng trong thời gian này, ông bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ với đề tài: Tục ngữ, cà dao về quan hệ gia đình. Từ 2003 đến 2006, ông là Chủ tịch Hội đồng quản trị Tổng Công ty Phát hành sách Việt Nam (sau này là Tổng công ty Sách Việt Nam).

Đặc biệt, sau khi nghỉ chế độ, TS. Phạm Việt Long lại càng say mê sáng tác văn học nghệ thuật. Năm 2009, ông đồng sáng lập và làm Chủ tịch Công ty TNHH MTV Nhà Xuất bản Dân Trí. Năm 2011, ông sáng lập và giữ chức Tổng biên tập Tạp chí điện tử Văn hiến Việt Nam. Năm 2018, ông tiếp tục sáng lập và làm Chủ tịch Hội đồng Quản lý Viện Nghiên cứu Văn hóa và Ngôn ngữ, nay là Viện Nghiên cứu Văn hóa và Phát triển. Năm 2021, ông sáng lập và làm Tổng Biên tập Tạp chí điện tử Văn hóa và Phát triển.

Dù đảm nhiệm nhiều trọng trách trong lĩnh vực báo chí, xuất bản, với ông, sáng tác vẫn là nhu cầu tinh thần thiết yếu như cơm ăn, nước uống mỗi ngày. Ông viết ở nhiều thể loại: văn xuôi, nghiên cứu – phê bình văn học nghệ thuật, và đặc biệt là âm nhạc. Tính đến nay, ông đã sáng tác hàng trăm tác phẩm ở các lĩnh vực này.

Nhà văn, nhạc sĩ Phạm Việt Long.

Tác phẩm văn học tiêu biểu nhất của ông là tiểu thuyết B. trọc, do NXB Thanh niên phát hành năm 1999, được NXB Văn học tái bản ba lần. Tác phẩm này đoạt Giải B của Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam (2000), đồng thời đoạt Giải B Trương Hán Siêu do UBND tỉnh Ninh Bình trao tặng (2002). B. trọc cũng được chuyển thể thành phim truyện truyền hình dài 4 tập mang tên Nhật ký chiến trường.

Sau B. trọc, ông tiếp tục ra mắt các tập truyện như Âm bản (NXB Hội Nhà văn, 1999; tái bản 2004, NXB Văn học), ký sự Du khảo Hoa Kỳ sau thảm họa 11/9 (NXB Văn học, 2002), truyện Ngờ vực (NXB Thanh niên, 2006) – một tác phẩm phản ánh sinh động nạn quan liêu thời bao cấp, thể hiện tinh thần đấu tranh không khoan nhượng của một cây bút giàu bản lĩnh. Ngoài ra, ông còn có các tác phẩm bút ký như Lãng mạn và hiện thực Vũ Tuyên Hoàng, đăng báo Văn nghệ Trẻ số 39 năm 2008, đoạt giải khuyến khích cuộc thi "Việt Nam – Tổ quốc tôi" của báo Văn nghệ (2007–2008).

Tiểu thuyết thứ hai của ông – Giã từ – được NXB Dân trí phát hành năm 2011. Đặc biệt, năm 2016, ông giới thiệu bộ truyện cổ tích hiện đại Bi Bi và Mặt Đen (NXB Dân trí), được thiếu nhi đón nhận nồng nhiệt và đoạt Giải Ba – Giải thưởng Sách Quốc gia lần thứ nhất (2018). Năm 2020, tập truyện Phong lan về trời (NXB Dân trí) tiếp tục gây tiếng vang lớn.

Ngoài văn xuôi, ông còn dành nhiều tâm huyết cho lĩnh vực nghiên cứu văn học nghệ thuật, với các công trình như: Vận dụng một số yếu tố văn hoá dân gian vào việc xây dựng đời sống văn hoá ở cơ sở (NXB Văn hóa Thông tin, chủ biên), Khía cạnh văn hóa trong thương mại điện tử (NXB Chính trị Quốc gia, 2003), Tục ngữ – Cà dao về quan hệ gia đình (NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, 2004, Giải Ba Hội Văn nghệ Dân gian Việt Nam), Hát mãi Trường Sa ơi (NXB Dân trí, Giải Nhất Hội Nhạc sĩ Việt Nam, 2016), Ngân vang mãi giai điệu Tổ quốc (NXB Dân trí, Giải Khuyến khích Hội Nhạc sĩ Việt Nam, 2019), Tín ngưỡng thờ Mẫu – Từ góc nhìn văn hóa (NXB Dân trí, 2024)...

Điều gây bất ngờ và thích thú với độc giả là hàng chục tác phẩm âm nhạc ông đã cho ra đời. Giai đoạn 2004–2007, ông phát hành ba album với tổng cộng 43 ca khúc, như: Mơ hình bóng quê nhà (NXB Âm nhạc, 2005), Mai Hoa và những bản tình ca mới (Cty CP Nghệ nhìn Thăng Long, 2006), Giàn thiên lý (Cty CP Nghệ nhìn Thăng Long, 2007).

Năm 2009, chương trình ca nhạc Nhớ một thời, gồm 17 ca khúc của ông,  để lại nhiều xúc động trong lòng khán giả. Đặc biệt, ca khúc Tâm sự người làm báo, ra đời nhiều năm trước, vẫn luôn được giới báo chí yêu mến và ngân vang mỗi dịp kỷ niệm Ngày Báo chí Cách mạng Việt Nam (21/6). Tối 19/6/2025, tại Cung Văn hóa Lao động Hữu nghị Việt Xô, ca khúc này sẽ được ca sĩ Đức Tuấn trình diễn cùng Dàn nhạc Giao hưởng Việt Nam trong chương trình do Đài Phát thanh – Truyền hình Hà Nội tổ chức nhân kỷ niệm 100 năm Báo chí Cách mạng Việt Nam.

Ông cũng viết nhạc cho phim truyền hình, tiêu biểu như Cõi thiêng của Huyền (Đài Truyền hình Việt Nam, 2007).

Gần đây, nhờ hỗ trợ từ trí tuệ nhân tạo (phối khí, hát), ông đã công bố hàng chục ca khúc viết từ nhiều năm trước, cùng những ca khúc mới đầy trữ tình. Trong đó, Về đi (nhạc Phạm Việt Long – thơ Lê Huy Quang) là một ca khúc đặc biệt xúc động với ca từ giản dị, trong sáng, đậm đà tình người, tình quê và vẻ đẹp của thiên nhiên.

Sắp tới, nhà văn Phạm Việt Long dự kiến ra mắt tập truyện ngắn Góc khuất Trường Sơn, gồm hơn 40 truyện phản ánh cuộc sống chiến đấu của những người lính trên tuyến đường huyền thoại trong kháng chiến chống Mỹ. Đây hứa hẹn sẽ là một tác phẩm đầy tâm huyết, được bạn đọc đón chờ.

Với những cống hiến bền bỉ và không ngơi nghỉ cho nền văn học – nghệ thuật nước nhà, TS. Phạm Việt Long đã được trao tặng nhiều phần thưởng cao quý: Huân chương Kháng chiến hạng Ba, Huân chương Lao động hạng Ba (2001), Huân chương Lao động hạng Nhì (2007), danh hiệu Chiến sĩ thi đua cấp Ngành (2003). Ông là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam (từ năm 2020) và Hội Nhạc sĩ Việt Nam (từ năm 2014).

Trần Anh Tuấn

Sức vẫy gọi của những trang văn

Sau các tập bút ký và truyện ngắn tạo được dư luận khá tốt, như "Cội nguồn nước mắt" (Nxb Thuận Hóa, 2001) và "Cháo...