"Đảo chìm" của Trần Đăng Khoa chuyện ngoài truyện
Đảo Chìm, chuyện ngoài truyện
Ngày 26/3/2011, tôi đăng bài viết của mình có tên Đảo Chìm, nghệ thuật tạo dựng không gian truyện bàn về tiểu thuyết Đảo Chìm của nhà thơ của Trần Đăng Khoa thì mọi chuyện mới thật xôm trò. Rất nhiều người vào đọc và bình luận. Xin trích đăng một số cảm nhận để cùng tham khảo.
Nhà thơ Trần Đăng Khoa ở Trường Sa năm 1976.
Bình luận từ: Người qua đường [Bạn đọc] 22.03.11@23:22 (bút danh nhà văn Nhật Tuấn - NCN) “Tôi cũng đã đọc Đảo Chìm của Khoa, do ông Nguyễn Khải cho mượn. Đọc vì tò mò. Khoa viết chân dung văn học thì giỏi, nhưng văn xuôi chưa chắc, vì nó là một thể loại khác. Nhưng rồi đọc thì giật mình. Quả đây là một cuốn sách độc đáo. Kể vui vui, như chơi, thậm chí rất bông phèng, hoạt kê, nhưng ý tứ thâm hậu. Cái ý ngầm Khoa muốn nói, bạn đọc cũng đã nhận ra. Tôi cũng rất nể mấy vị cảm nhận. Sâu sắc và am tường. Khoa hạnh phúc hơn rất nhiều người viết khác, trong đó có cả tôi là có bạn đọc và có người chia sẻ.
Bình luận từ: Khách [Bạn đọc] 24.03.11@21:17: “Từ một điểm nhìn cận cảnh, tác giả Trần Đăng Khoa (TĐK) đã xây dựng một không gian nghệ thuật thật đặc sắc: không gian hữu hạn - không gian vô hạn - không gian tâm tưởng. 3 loại không gian ấy có khi tách bạch nhưng có lúc lại đan cài, tạo nên một không gian nghệ thuật, hấp dẫn người đọc. Đó là thứ hiện thực lãng mạn, pha chút “Liêu trai” phương Đông. Phát hiện của anh rất hay! Em xin cóp bài này để tham khảo, phân tích thêm để bổ sung cho phần thực hành... Cảm ơn anh! Em rất hâm mộ TĐK, là người đang "gieo rắc" tác phẩm của anh ấy cho lũ trẻ. Giờ thì hâm mộ luôn cả người bình văn TĐK”.
Còn nhiều lời bình khác của bạn đọc, trong nước, Việt kiều định cư ở nước ngoài, một số nhà văn, nhà nghiên cứu văn học, nhân sĩ yêu nước bày tỏ sự quan tâm và ủng hộ chủ quyền biển đảo Việt Nam.
Song có lẽ, cảm nhận khiến tôi suy nghĩ nhất, chính là của cựu thuyền trưởng Trần Trọng Trí, nguyên mẫu nhân vật chính trị viên Thuận trong tiểu thuyết Đảo chìm.
Trần Trọng Trí [Bạn đọc] 19.03.11@22:14: “Nhà văn, nhà thơ Chu Nhạc. Bữa rày, ông Khoa đưa lại cái Đảo Chìm lên, tôi đọc lại và ngơ ngẩn suốt cả một chiều. Tôi vào mạng, tìm xem người ta bàn thế nào về cuốn sách này, thấy rôm rả lắm. Sáng nay, tôi và con gái qua Hà Nội, có lên thăm ông Nhạc, ông Khoa. Con bé (nhưng cũng là gái xề rồi), là nguyên mẫu, mà trong Đảo Chìm, ông Khoa gọi là Mộng Tương, nó cứ trách sao chú ấy ghét gì con mà đổi tên quê thế. Nhưng nó vẫn quý chú Khoa. Bữa nay chỉ mong được chụp ảnh với hai nhà thơ nổi tiếng, nhưng ông đi vắng, tôi lại cứ tưởng ông làm việc với đoàn của Đức ở tầng 3. Nhưng không có. Ông Khoa cũng không đến cơ quan. Sáng mai tôi đi Lào thăm chú Tròn rồi chuyển gia đình về Yên Bái. Thôi già rồi thì theo con. Con gái tôi nó thích văn chương lắm. Nó bảo nó còn thích văn chú Nhạc hơn văn chú Khoa. Tôi nghĩ, có thể nó còn thù chú Khoa đã giễu nó trong Đảo Chìm. Chúc khỏe”.
Chàng sĩ quan trẻ Trần Đăng Khoa thời công tác ở Bộ Tư lệnh Hải quân.
Đọc cảm nhận của Trần Trọng Trí, tôi cứ thẫn thờ với một linh cảm mơ hồ... Bặt đi cả tháng trời, không thấy Trần Trọng Trí và các đàn em của ông xuất hiện trên mạng, sự vắng bóng của họ cứ khiến tôi phấp phỏng chẳng yên, và mơ hồ cảm thấy một điều gì đó không lành...
Quả nhiên, thật đột ngột, một buổi vào mạng Blog Tiếng Việt, tôi sững sờ không tin vào mắt mình khi đọc mấy dòng cảm nhận của người con gái ông, nguyên mẫu Mộng Tương tiểu thư trong tiểu thuyết Đảo Chìm: “Bình luận từ: Trần Thu Hà [Bạn đọc] 23.04.11@23:24: “Chú Chu Nhạc kính mến! Cháu là Hà con gái bố Trần Trọng Trí. Bố cháu và chú Tròn đã mất vì tai nạn giao thông tại Thái Lan. Xe do chú Tròn lái. Chú Tròn mất tại chỗ. Còn bố cháu vào viện đến ngày thứ ba thì mất vì vết thương quá nặng. Bố cháu mất đã nửa tháng rồi. Bố cháu rất quý chú và chú Khoa nên cháu báo để các chú biết. Nếu có gì đường đột mong chú tha lỗi. Cháu Hà”.
Cả mạng Blog Tiếng Việt xôn xao, mọi người vào cảm nhận, bày tỏ sự thương tiếc ông và chia buồn với Trần Thu Hà cùng gia đình ông. Tôi chỉ trích ra đây vài cảm nhận.: “Trần Đăng Khoa [Bạn đọc] http://Blogtiengviet.net/Lão Khoa 24.04.11@21:47: “Trần Thu Hà. Chú thực sự sửng sốt trước tin của bố cháu và chú Tròn, anh chàng Tư Xồm của chú. Đây là một tổn thất không gì bù đắp được. Chú đau đớn chia sẻ nỗi đau thương này với mẹ cháu, chị em cháu. Lúc nào qua Hà Nội thì báo chú. Chú rất muốn được đón cháu như đón một người nhà thân thiết, xin chia sẻ nỗi đau này với cháu và gia đình”.
Ngày 25/4/2011, tôi viết bài Tưởng nhớ thuyền trưởng Trần Trọng Trí trên trang cá nhân của mình. Hầu hết bạn bè trong Blog Tiếng Việt đều ghi cảm nhận, thương tiếc ông và người lính của ông, cựu thủy thủ Nguyễn Văn Tròn (Tròn Lùn), nhân vật Tư Xồm trong Đảo Chìm.
Tôi xin lỗi đã kể hơi dài về Thuyền trưởng Trí, bởi ông là một nhân vật chính của cuốn Đảo chìm, chúng ta cũng nên biết kỹ về ông ở ngoài đời thực. Sở dĩ, ngày ấy, thầy trò Trí - Tròn nổi bật như nhân vật trung tâm của mạng xã hội Blog Tiếng Việt, là bởi họ gắn với một chủ đề nóng bỏng, ấy là cuộc chiến bảo vệ chủ quyền biển đảo của Việt Nam mà phần lớn người dân xứ ta đều quan tâm; khi mà, họ là nguyên mẫu các nhân vật chính trong tiểu thuyết Đảo Chìm của nhà thơ Trần Đăng Khoa. Khi mà Trường Sa, Hoàng Sa và rộng ra là Biển Đông chưa bao giờ vơi nóng. Sự tham góp của họ (cựu thuyền trưởng Trần Trọng Trí và các cựu thủy thủ Nguyễn Văn Tròn, Lê Văn Khánh...), cùng tác giả cuốn sách - nhà thơ Trần Đăng Khoa và rất nhiều các bậc nhân sĩ, nhà văn, nhà nghiên cứu văn học, người lính, bạn đọc nói chung với các câu chuyện thật ngoài đời liên quan đến cuốn sách, vô hình chung đã biến tác phẩm Đảo Chìm như một sân khấu lớn, đại cảnh, lớp lang chính phụ, đầy bi hài,...
Đảo chìm – Một góc nhìn khác
Ta cùng thử hình dung, Đảo Chìm như một tác phẩm sân khấu thì sẽ thế nào?
Song trước khi nhìn tiểu thuyết Đảo Chìm như một sân khấu lớn, xin trở lại với không gian tiểu thuyết mà tôi đã nhận thức và nêu ra trong bài viết có tên Đảo Chìm, nghệ thuật tạo dựng không gian truyện. Ở đó, tôi phát hiện sự tài tình của tác giả trong việc tạo dựng nên ba không gian đồng thời để kể câu chuyện của mình. Ấy là không gian hữu hạn. Bao gồm “cái lều bạt” chung chiêng trên thềm san hô, là con tàu loanh quanh trong khu vực của mình, được xem là hòn đảo nổi; ấy còn là không gian vô hạn với mênh mông trời nước, lúc hiền dịu mộng mơ, lúc lặng thinh bí hiểm, lúc cuồng điên dữ dội đầy bất trắc; và nữa, một không gian tâm tưởng chỉ tồn tại trong ý nghĩ của mỗi nhân vật. Ba không gian ấy khi tách bạch, khi xâm lấn nhau, khi đồng dạng phối cảnh,...
Và trong bối cảnh như vậy, tất thảy nhân vật, con người (từ chàng lính quèn đến vị Tư lệnh), con vật (chim biển, cá mập, con lợn), vật dụng (lều bạt, tư trang quần áo, ba lô vật dụng của người lính đã khuất, cuốc xẻng, lưới câu, vũ khí, con tàu...) đều sống động, có hồn, suy nghĩ, hành xử theo logic của mình.... Chính nhờ tạo dựng một không gian nghệ thuật như vậy nên mọi ý nghĩ, hành động, tính cách nhân vật, tình huống, tình tiết truyện (có khi phi lý) đều chấp nhận được và trở nên có lý có tình,... Một sự hỗn mang như mê sảng. Chim biển, cá mập thì như người, như ma quái, con lợn cũng như người, lại như yêu tinh; còn con người thì “nhanh chóng mất hơi người”, có lúc như chim, như cá, lại có khi như lợn, như người nguyên thủy (nhân vật Hai Ùm hay cởi truồng)... và có khi chỉ là “một chiếc linh hồn nhỏ” (phần kết, Hai Ùm chết, hồn như nhập vào một con ó biển khổng lồ, dáng gù gù ngồi cửa lều bạt, khiến đồng đội vừa mừng, vừa rùng mình rờn rợn, như tưởng anh sống lại).... Và cũng chính việc tạo dựng nên một không gian nghệ thuật như vậy, mà tác phẩm Đảo Chìm không giống hiện sinh kiều phương Tây, cũng chẳng “hiện thực huyền ảo” kiểu Mỹ La-tinh, mà nó là hiện thực lãng mạn pha chút “liêu trai” phương Đông...
Lại bàn về ngôn ngữ tiểu thuyết Đảo Chìm. Có thể nói Trần Đăng Khoa rất tài tình, điêu luyện trong kỹ nghệ dẫn truyện, kể chuyện. Là nhà thơ, tác giả Trần Đăng Khoa đã dùng thế mạnh của mình, là dùng ngôn ngữ thơ để viết văn xuôi và kể chuyện rồi khắc họa nhân vật. Ngôn ngữ thơ nên chắt lọc, không dàn trải. Tả hay kể đều chấm phá, cốt gợi chứ không nói hết. Ta hiểu vì sao tiểu thuyết rất ngắn, mỗi chương cũng rất ngắn, có chương chỉ hai hay ba trang. rất kiệm lời, chắt lọc đến từng chữ một, không có câu độn, từ thừa, nhưng “phù thuỷ” Trần Đăng Khoa đã làm cho ngôn ngữ giàu hình ảnh, nhạc điệu và có sức dư ba. Ngay cả những đoạn tả cảnh cũng rất ấn tượng và có sức ám ảnh.
Đây là cảnh hoàng hôn: “Chiều xuống dần. Mặt trời đã chìm khuất sau một bầu nước rùng rùng tím ngắt. Nhưng những đám mây vẫn còn bắt nắng, đi lừng lững trên đầu, rừng rực như những đám cháy lớn. Bầy chim biển đi kiếm ăn về. Chúng kêu toang toác quanh lều. Tiếng kêu hoang vu và tanh lợm mùi cá...” .
Còn đây là cảnh trăng lên ở đảo: “Sương xuống tê tê. Phía sau lều bạt, biển bục lên một đám cháy lớn. Trăng đang mọc. Vài con ó biển giật mình, tiếng kêu oang oác trên thinh không mông lung mờ mịt”.
Và đây, một sự kiện đặc biệt, lợn đẻ ở Đảo Chìm: “Hàng chục ngọn đuốc rần rật bùng lên. Lửa réo ù ù trong gió biển. Con tàu hú còi, tức tốc nhổ neo, lượn ba vòng xung quanh Đảo Chìm. Sau đuôi tàu, biển rực lên một vùng lân tinh sáng chóa. Trong đêm, nom nó quái dị và kỳ vĩ như một dải Ngân hà đang cháy.”
Còn đây nữa, Đảo Chìm sau cơn bão: “Vùng đảo hoang lạnh một màu khai thiên lập địa. Chiếc lều bị gió cuốn mất tấm bạt, tua tủa giương lên nền trời xám đục những rảnh xương sắt cong queo, nom rờn rợn như một con cá voi khổng lồ đã bị rỉa hết thịt”.
Còn đây là Thiêm. Người lính biển mà cả cuộc đời chỉ còn lại cái ba lô với tồng tềnh mấy bộ quần áo đã bạc: “Anh nằm giường này nhé. Đây là cái giường của thằng Thiêm. Đồ đạc của nó kia. Anh quản luôn cho nó nhé. Cứ coi như cái giường này của anh - Thiêm nó về phép à? - Không! - Hai bùi ngùi - Nó mất rồi anh ạ! Chắc chắn là mất rồi. Vì chúng em đã lặn lội tìm nó ròng rã hơn tháng trời mà vẫn chẳng thấy. Tội quá, vừa rồi cu cậu lại có thư mẹ. Bức thư nó mong mãi hôm qua mới đến. Nó cứ sợ bà cụ làm sao. Người già như ngọn đèn trước gió, chả biết thế nào. Chúng em vẫn chưa báo tin về gia đình. Bà mẹ nó cứ mong nó về lấy vợ. Thiêm ơi, u đã rấm cho mày một đám rồi đấy. Nhà cũng có sẵn con lợn trong chuồng rồi. Mày cứ về là cưới thôi. Con đừng lo gì cho u. Ở nhà, u cũng còn mớ rau, nải chuối, cũng có đồng ra đồng vào. Con đừng gửi tiền cho u nữa. Nếu chính phủ có cho con đồng nào thì con cứ bỏ vào cái hõng cột, tích lại mà cưới vợ, đừng gửi cho u nữa... Khổ, ở đây, tiền như giấy lộn, có dùng được vào việc gì đâu. Mà anh thấy đấy, làm gì có hõng cột... Giọng Hai nghẹn lại: Mẹ nó vẫn chưa biết là nó đã chết. Tội nghiệp bà cụ quá anh ạ. Em vẫn chưa nghĩ ra cách nào để gửi những thứ này về cho mẹ nó. Anh xem có cách gì chuyển được về gia đình nó những thứ này không? Anh có quen ai ở gần quê nó không? Nhưng mà ai có thể ra đây được? Anh em mình thì chưa thể về…
Rồi Hai lầm rầm như nói trong cơn mê sảng: Thiêm ơi, mày chỉ còn lại trên thế gian một chút xíu này thôi. Tao sẽ gửi về bằng được cho mẹ, cũng có thể tao sẽ trực tiếp mang về trao tận tay mẹ, để mẹ còn có cái mà thắp hương cho mày. Anh em mày còn có cái để cúng giỗ mày... Đêm ấy, tôi không sao ngủ được, mắt cứ trân trân nhìn lên nóc bạt. Trên đó, chiếc ba lô của Thiêm cứ đong đưa trong gió. Thỉnh thoảng, đôi đũa tre lại khua leng keng vào cái bát sắt sứt men. Vào những lúc như thế, Hai thường lần dậy, múc một bát nước ngọt đặt lên đầu giường, rồi lặng lẽ chắp tay, vái lên nóc bạt".
Đây là chi tiết độc. Chi tiết cài để dẫn đến cái chết rất bi tráng của Hai. Trong Đảo Chìm, mọi chi tiết tưởng như bâng quơ, nhưng rồi đều được đẩy đến cùng, tạo nên sự ám ảnh. Không có gì thừa và bâng quơ cả.
Ở đây, còn bởi, cái kết của tác phẩm Đảo Chìm rất đắt, rất đắc địa rồi, đó là cái chết của nhân vật Hai Ùm, ám ảnh và lay động tâm can, lay động trời biển. Chẳng ai có thể quên nổi, hình ảnh con chim biển khổng lồ đứng trước cửa lều bạt dáng gù gù hệt Hai Ùm vì như hồn chàng lính thủy này nhập vào, khiến đồng đội vửa sợ vừa mừng tưởng anh sống lại. Một cái kết bi tráng, cô đọng, giàu biểu đạt như đúc tượng vậy, thử hỏi còn có gì tuyệt hơn, cần chi mà phải bàn thêm về số phận con lợn Hề cho dài dòng văn tự.
Nhà thơ Trần Đăng Khoa trở lại Đảo Chìm hơn hai mươi năm sau.
Ta cùng đọc lại mấy dòng kết này để thấm nỗi bi tráng: “Thế là lại thêm một người lính nữa chết ở Đảo Chìm, người đó tại sao không phải tôi, mà lại là Hai, con cá kình của đảo? Cầu mong trước khi nước khép mặt, Hai được thấy cánh chim hải âu”. Đây là chi tiết rất đắt, được cài cắm ngay từ đầu cuốn sách. Hải âu thường chỉ bay ở ven bờ, cách đất liền chừng hơn trăm cây số. Ngoài đại dương không có Hải Âu. Vì thế với lính biển, hải âu là tín hiệu báo đất liền. Và trước đó Trần Đăng Khoa cũng đã bàn về cái chết dữ dội của những người lính biển. Chết mà không được yên. Dẫu chỉ còn một mảnh xương tàn thì mảnh xương đó vẫn đêm ngày phải vật lộn với sóng gió. Cho nên, mới có chi tiết: Ước gì trước khi nước khép mặt, Hai được nhìn thấy bóng chim hải âu, ấy là niềm ước vọng mong manh có thể mảnh xương tàn của mình sẽ được sóng đẩy về với đất). Bởi thế: “Tôi bỗng thấy chóng mặt. Chính trị viên Thuận vội chạy tới đỡ vai tôi. Tôi níu tay Tư. Còn Tư ôm lấy cột lều. Sóng vẫn hắt qua mấy khung giường sắt, phủ lên đầu chúng tôi từng đợt nước mặn chất. Lần đầu tiên, tôi mới hiểu vì sao nước biển lại mặn đến thế. Và có lẽ không ở đâu nước biển mặn như ở Đảo Chìm. Mặn như máu...”. Hàm súc, ấn tượng như một triết lý, dư ba, mà gợi và mở ra vô tận,...
Ở Đảo Chìm, ta cảm nhận không gian truyện phức tạp hơn nhiều, dù lượng chữ lại ít hơn, bởi con người ta sống trong một trật tự tưởng vô cùng nghiêm ngặt song lại như một thế giới tự do tự tại, nhưng ngặt thay, là con người tự khép mình trong sự cố kết bởi ý thức trách nhiệm với niềm tự hào và niềm tin vững chắc về một tương lai vời vợi phía chân trời... Với nội hàm như vậy, chất hoạt kê và bi tráng của Đảo Chìm mà tác giả đã lựa chọn, là rất thích hợp và độc đáo. Không phải ngẫu nhiên mà nhà văn lớn Lê Lựu, một người rất khó tính về nghề, đã cho rằng Đảo Chìm là thần bút.
Điều này cũng lý giải vì sao chỉ trong vòng 20 năm, từ 2000 đến 2023, Đảo chìm của Trần Đăng Khoa đã lập kỳ tích, tái bản tới lần thứ 50.
Giáo sư, nhà văn, Nhà giáo Nhân dân Hà Minh Đức - Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật - năm nay tròn tuổi đắc...
Bình luận
