Đỗ Chu - khoảng bình yên trong giông bão

Tôi vốn là người ham đọc sách nên cũng hăm hở tìm đọc truyện của anh. Phải thấy rằng, những truyện ngắn "Hương cỏ mật", "Thung lũng cò", "Chiến sĩ quân bưu"... thuở ấy của Đỗ Chu chiếm lĩnh tôi bởi chất văn ngọt ngào, sâu lắng, giàu chất thơ.

Vào năm 1966, Bộ tư lệnh Phòng không - Không quân tổ chức trại viết các gương điển hình trong chiến đấu chống Mỹ, Tôi biết Nguyễn Đình Ảnh, Nguyễn Trí Huân... cũng từ đấy, Đỗ Chu được giao phụ trách trại, viết về liệt sĩ Phan Đăng Cát rồi anh viết truyện ngắn Phù sa, làm cuốn sách cùng tên. Trước đó anh có 3 truyện đã in chung cùng hai tác giả khác: Trúc Hà - Văn Ngữ trong tập Hương cỏ mật. Nhìn các trang bản thảo ngoặc lên, ngoặcxuống của anh như vẽ bùa mới thấy hết sự lao động cực nhọc của nghề viết, Không biết do “ma lực” nào ốp vào anh mà Đỗ Chu viết khỏe vậy. Một anh lính trẻ, gày nhàng nhàng, đôi mắt sáng, bàn tay lúc nào cũng ướt đẫm mồ hôi mà sức viết lại dồi dào.

Anh là một nhà văn sớm thành đạt mà cũng không ít trăn trở, vật vã, day dứt băn khoăn. Đỗ Chu không chịu bằng lòng với những gì đã có của mình cho dù những gì đã có của anh vẫn là mơ ước của nhiều người khác. Tôi nhớ hồi anh về quê sống và viết, chủ yếu là viết bút ký, tùy bút... dạo ấy chúng tôi thường đùa vui đấy là những “xã luận mềm”... Gần anh, tôi hiểu anh muốn có một cái gì khác những cái đã viết. Mà nào có dễ? Và anh vẫn nghĩ, nghĩ lung là đằng khác. Đến thăm anh, lúc nào cũng thấy anh hút thuốc lào vã, nước điếu vẩy tung tóe trên nền gạch ẩm. Bản thảo thì gạch xóa chằng chịt. Thậm chí, Đỗ Chu còn vo bản thảo vừa viết đêm qua thay đóm hút thuốc. Thức khuya dậy muộn là nếp sinh hoạt của anh... Và bây giờ, Đỗ Chu “nẩy nòi” vẽ nữa chứ! Phòng anh thành xưởng họa. Nào bảng mầu, giá vẽ, toan, bút lông, bột màu, màu dầu... lem nhem khắp phòng. Xong đợt vẽ, anh lại múc nước giếng rửa nhà, có khi mất hàng buổi. Anh thường nói với tôi một cách bình tĩnh: “Nhà văn cũng có những lúc bế tắc, không viết nổi một dòng”. Không viết được thì đi. Chính là lúc ấy anh đã lội vào những cánh đồng và những cánh rừng, sống với nhân dân, cùng mọi người lo toan bàn bạc.

Anh về làng thăm đình, thăm chùa, đọc văn bia, câu đối, trò chuyện với các cụ già và trẻ thơ. Lên rừng xuống biển, vào Namra Bắc chán thì ranước ngoài. Hóa ra, những vật vã ấy cũng không uổng phí. Với thời gian, văn Đỗ Chu đời hơn, giản dị hơn. Những trải nghiệm đời sống cứ lan tỏa trong hầu hết các trang viết: Buồn thay cho một kiếp người, muốn trong sạch nhưng lại quá yếu đuối. Dạo ấy ông đã nằm ở đây và ông đã nghĩ ngợi những gì, ôm ấp những gì? Khi ông nhìn con đường nhỏ nằm vắt qua núi, nhìn dòng sông đang đứng im đằng xa kia, một dòng sông già cỗi như miền đất này, nhìn xuống bãi cát trải ra phẳng lặng, nhìn vào bãi thông giáp làng giờ đây đang bị mưa che khuất, nhìn vào tất cả khung cảnh này, ông ngẫm nghĩ như thế nào, đắng cay như thế nào mà đủ đau buồn đến mức có thể chết như không vậy? (Mưa tạnh). Vẫn là tiếp tục những suy ngẫm từ một tâm hồn đôn hậu. Bằng lối viết không có chuyện,

cứ nhẩn nha như thế mà lặn sâu vào kiếp người, phận người: Chẳng qua đời mỗi chúng ta cũng giống như con chim gì đang nhảy nhót chấp chới trên ngọn sóng. Chỉ những ai từng lênh đênh ngoài khơi mới gặp loài chim ấy. Chẳng hiểu chúng đậu vào đâu mà sống nổi, và nhờ đâu chúng vẫn cất tiếng hót giữa trùng trùng sóng gió. Kiếp người tưởng vậy mà nào có khác nhau là bao. Tôi vẫn thấy có tiếng hát của em, tiếng gọi của chị trong mỗi ngày sống của mình (Một loài chim trên sóng).

Sinh thời, nhà văn Nguyễn Minh Châu từng nói: “Đỗ Chu giống như cây quế trong rừng, ai dám bảo cây quế không quý”. Nhưng có lẽ điều đó chỉ là đặc trưng của văn Đỗ Chu thời trẻ. Những năm ấy, Đỗ Chu vẫn chưa có đủ cái sâu sắc, đau đáu trải nghiệm.

Tôi là người may mắn gần gũi anh nhiều năm qua, nếu nói anh là người lười thì có lẽ vừa đúng lại vừa không đúng. Đỗ Chu là người viết chậm và kỹ. Anh tự biết mình là người thừa thãi sự nổi tiếng, lại nữa anh cũng không sợ sự bị quên lãng. Anh bảo: “Viết nhiều là quý, là rất quý nhưng phải hay. Viết nhiều mà không hay thì thà viết ít, thậm chí đừng viết nữa. Dấu hiệu của tài năng còn là ở chỗ tự biết mình đến lúc nào không nên viết nữa”. Bây giờ sau các tập sách Mảnh vườn xưa hoang vắng, Một loài chim trên sóng, Tản mạn trước đèn và Chén rượu cạn đáy vò... đã in trong hai mươi năm trở lại đây, chúng ta thấy anh là người đến với nghề văn sớm nhưng không ít vất vả, không ít vật lộn, học hỏi để có được thành đạt trong nghiệp văn như vậy.

Một mạch vỉa nữa của hành trình sáng tạo Đỗ Chu được khai mở trong thể loại tùy bút. Với anh tôi đã nghiệm ra rằng: có lẽ truyện ngắn không thể hàm chứa những điều anh định viết; muốn giải bày phải tìm đến thể loại này đẻ bày tỏ nỗi niềm một cách trực diện hơn. Trước đó văn học Việt Nam đã có một Nguyễn Tuân dày dặn kiến văn mà hết mức tài hoa nhưng khi ta đọc Đỗ Chu thấy tùy bút của anh gần gũi kiếp nhân sinh với những triết lý của trải nhiệm đời sống “Một nhân gian rất thật mà cũng rất ảo, thực thực mơ mơ. Một thế giới trong đó hết thảy đang phơi bày, hết thảy đang được lột trần, đó là những thách thức, những nguồn cảm hứng lớn đặt ra trước các nhà văn, trước những ai mang sứ mệnh sáng tạo” (Tản mạn trước đèn), của lòng biết ơn, của sự nhắc nhủ: “Nhiều trang trong đó là của các nhà văn cùng thời với mình, tôi lấy làm vinh hạnh đã được đọc họ phần nữa là của một nhân loại tài trí đã dành dụm cả ngàn năm để hôm nay gửi tới chúng ta. Đó là những đôi cánh tinh thần đủ sức nâng bổng ta lên, đủ sức kéo ta đứng dậy”. (Thăm thẳm bóng người).

Gần đây, tôi đến thăm Đỗ Chu ở khu tập thể Đội Nhân có nghe anh tâm sự; “Kim này, nhờ giời anh em mình có dăm ba chữ để sống với đời. Chịu khó viết lấy ít trang cho hẳn hoi, mà cũng chớ có quá ảo tưởng về mình, không khéo mà thành vớ vẩn cả, thì khổ”. Một nhà văn đã qua tuổi bảy sáu có thành đạt trong văn chương mà còn thấy như vậy thì kể cũng là đáng trọng. Ngẫm ra, khảnăng tự biết mình, dámvượt mình, là một phẩm chất không thể thiếu với những ai muốn đi xa... 

Nguyễn Thanh Kim