Dịch thơ và thơ dịch

1. Vị trí, vai trò và tầm quan trọng của văn học dịch, trong đó có dịch thơ

Cùng với sự phát triển của nền văn học chữ quốc ngữ, dịch thuật văn học chữ quốc ngữ xuất hiện và phát triển từ cuối thế kỉ XIX mà người đi tiên phong là cụ Trương Vĩnh Ký (1837 - 1898), được mệnh danh là “vua dịch giả”, một nhà bác học biết nhiều thứ tiếng nhất ở Việt Nam, thông thạo 27 ngoại ngữ, có công lớn trong việc đào tạo đội ngũ dịch giả đầu tiên của nước ta.

Dịch giả tài ba tiếp theo, người đi tiên phong trong văn học dịch Việt Nam là ông Nguyễn Văn Vĩnh (1882 – 1936). Sự nghiệp dịch thuật của ông rất nhiều về số lượng và đa dạng về thể loại. Tổng cộng ông đã dịch gần 30 tác phẩm văn học, triết học, khoa học và chính trị học của nhiều tác giả mà đa phần là người Pháp. Các công trình dịch tiêu biểu của Nguyễn Văn Vĩnh là: Thơ ngụ ngôn của La Fontaine, Ba người ngự lâm pháo thủ của A. Dumas, Những người khốn khổ của Victor Hugo, Miếng da lừa của Balzac, Trưởng giả học làm sang, Người bệnh tưởng – kịch của Molière vv… Nguyễn Văn Vĩnh là người đã dịch từ tiếng Việt sang Pháp: Kim Vân Kiều của Nguyễn Du.

"Thơ ngụ ngôn La Fontaine" do Nguyễn Văn Vĩnh dịch được đăng báo từ năm 1907 và in thành sách lần đầu vào năm 1916.  Ảnh: "Thơ ngụ ngôn La Fontaine", NXB Văn học.

Đặc biệt, qua dịch thuật Nguyễn Văn Vĩnh đã đưa ra một lối thơ khác của một nền văn hóa khác. Chẳng hạn, năm 1914 ông dịch bài thơ Con ve và con kiến của La Fontaine không phải theo thể thơ lục bát truyền thống mà theo đường vần Tây điệu Tây. Và như vậy ông đã mang tới cho người đọc Việt Nam một lối thơ khác của một nền văn hóa khác. Người ta cho rằng, bài Con ve và con kiến đã khơi nguồn cho dòng Thơ Mới của nước ta, nói một cách cụ thể bài thơ dịch Con ve và con kiến là bài Thơ Mới đầu tiên tại Việt Nam.

Những vở kịch ông dịch của Molière đã lần đầu tiên giới thiệu với khán giả và độc giả Việt Nam một loại kịch khác hẳn kịch hát truyền thống ở nước ta là kịch nói. Nguyễn Văn Vĩnh đã có công phổ cập chữ quốc ngữ và góp phần quan trọng khai sinh văn học dịch và báo chí Việt Nam.

Nhắc tới những cống hiến to lớn và vinh danh hai dịch giả tài ba là những bậc tiền bối của nền dịch thuật Việt Nam, tôi muốn nhấn mạnh vai trò, vị trí và tầm quan trọng của văn học dịch, trong đó có dịch thơ đối với đời sống xã hội và văn học nước nhà. Nền văn học Việt Nam, cụ thể: thơ ca Việt Nam, văn xuôi, tiểu thuyết Việt Nam, nền lý luận phê bình văn học của Việt Nam, các nhà văn, nhà thơ Việt Nam và người dân Việt Nam nói chung được hưởng lợi như thế nào từ văn học dịch và dịch văn học thì ai cũng biết. 

2. Quan điểm của một số dịch giả về dịch thơ nước ngoài

Dịch giả, nhà thơ Hoàng Hưng: Thực sự thì thơ không có cách nào dịch nổi vì thơ là nghệ thuật ngôn ngữ, nó gắn chặt với đặc điểm của ngôn ngữ gốc, nếu chuyển sang ngôn ngữ khác thì bài thơ bị chết mất một nửa. Theo tôi, cho tới giờ những bài dịch thơ chỉ có thể gọi là một version (phiên bản - LBT): từ một bản thơ nguyên gốc ta có một cái version của Việt Nam, cái version ấy là của tôi, của ông Thúy Toàn hay của ông X... ba cái version khác nhau.

Một bài thơ dịch chỉ có thể quan niệm đến mức thế là cùng. Tất nhiên tôi phải bám tối đa vào nguyên bản nhưng không có cách nào tránh khỏi là bản thân tôi nó sẽ chen vào đó, tôi diễn đạt nó theo cái lối của tôi cũng như theo cái tinh thần của tiếng Việt, đặc biệt là về nhạc điệu. Nếu nói một cách nghiêm túc thì tất cả những bài thơ đã từng dịch sang tiếng Việt từ xưa tới nay không một bài nào đạt cả vì bài nào cũng chỉ được một nửa.

Nếu cứ cố Việt hoá theo kiểu ông Khái Hưng dịch Sonnet (Tình tuyệt vọng - LBT) của Arvers thành "Lòng ta chôn một khối tình/ Tình trong giây phút mà thành thiên thu" thì đó là adaptation (phỏng tác) chứ không phải là dịch. Ông ấy đã mượn ý của nguyên tác diễn lại bằng một bài lục bát Việt Nam, nghe thì rất sướng tai, người bình dân rất thích nhưng không thể gọi đó là dịch được. Hay những bài như Aliosa nhớ chăng... (thơ Simonov - LBT) rồi rất nhiều bài thơ nước ngoài viết bằng thể thơ tự do nhưng lại được chuyển thành lục bát hay song thất lục bát của Việt Nam thì không thể gọi là dịch được.

Nguyễn Văn Vĩnh là người đã dịch từ tiếng Việt sang Pháp: "Kim Vân Kiều" của Nguyễn Du

Nhà văn, dịch giả Trần Thiện Đạo: Tôi cũng cho rằng về cơ bản dịch văn xuôi khác hẳn với dịch thơ. Dịch văn xuôi thì người dịch có thể là hoặc không là nhà văn, nhưng người dịch thơ dứt khoát phải là nhà thơ. Ông nào là nhà văn dịch văn càng hay, nhưng nếu không phải nhà văn mà có thể viết văn được thì cũng chấp nhận được. Thơ không phải là từng chữ mà có ý nghĩa tiềm tàng ở trong, thì phải những nhà thơ như Hoàng Hưng, Thúy Toàn... thì mới có thể chuyển ngữ thành thơ. Như bài Đợi anh về của Simonov, khi tôi đọc bằng tiếng Pháp (vì tôi không biết tiếng Nga), rồi tôi đọc bản của Tố Hữu tôi cho là bản của Tố Hữu hay hơn. Sau này có một số người dịch lại đúng nguyên văn từ tiếng Nga nhưng tôi không thấy hay.

Dịch giả nhà văn Đức Mẫn: Dịch là để cho người đọc thưởng thức và chúng ta tôn trọng người đọc, là chúng ta làm cho văn chương thấm vào lòng người đọc một cách thật sự. Và tiêu chuẩn đề ra cao nhất không phải là vấn đề chữ nghĩa mà là thẩm mỹ, là tình cảm, hồn của tác phẩm để người ta cảm thụ được nó. Nếu người Việt đọc Verlaine (nhà thơ lớn nhất của Pháp thế kỉ XIX - LBT) có thể khóc, có thể đau khổ như người Pháp đọc Verlaine vậy thì bản dịch ấy là đạt. Còn chữ nghĩa trong đó người đọc không cần. Người đọc có vai trò gì ở đây? Cái văn hoá của các dân tộc có vai trò gì ở đây? Và cái cá nhân của người dịch có vai trò gì ở đây? Tất cả những cái đó đều là những chỗ khó khăn mà khi bàn bạc tới người ta đều lảng tránh.

Dịch giả, nhà văn Đoàn Tử Huyến: Điều chúng ta cần bàn hiện nay là làm thế nào để có một nền dịch thuật, một phương pháp dịch thuật dựa trên khoa học là chính, chứ không phải dựa trên cảm tính. Cảm tính thì dễ, mà nhiều khi không dịch được khoa học thì người ta trốn vào đằng sau cái cảm tính, bảo tôi thích thế, tôi dịch cho người Việt Nam như thế, và vứt ngay cái phần học thuật. Tôi nghĩ rằng đã mang tiếng dịch thì phải đảm bảo được cái phần học thuật.

Dịch giả nhà văn Nguyễn Văn Dân: Trong lịch sử dịch thuật văn học, thường ban đầu người ta dịch rất ẩu, có khi người ta cắt, có khi phỏng tác, nhưng dần dần yêu cầu chính xác ngày càng cao. Cho đến thời nay thì không chấp nhận dịch phỏng tác nữa, không chấp nhận kiểu dịch cắt cúp, thêm bớt nữa. Chẳng hạn vở Ôtenlô của Sêchxpia dịch sang tiếng Pháp, hồi đầu người ta thay đổi nhiều chi tiết như chiếc khăn mùi xoa của Desdemona, người thì dịch là vòng cài đầu, người dịch là khăn choàng... đến thế kỷ lãng mạn người ta mới dịch đúng là chiếc khăn mùi xoa bằng lụa... Nếu xét thực tế lịch sử dịch thuật đi theo chiều hướng như thế thì tôi nghĩ chữ tín vẫn là quan trọng nhất. Trong một số bài viết của tôi, tôi có lý luận: thế nào là chính xác? Mà làm thế nào để chính xác bao gồm cả đạt, cả nhã? Tôi quan niệm chính xác là chính xác toàn diện, tức là phải diễn đạt được tương đương ý của tác giả, tương đương trong cách diễn đạt của tiếng Việt, chứ không phải máy móc dịch từng chữ mot à mot, chính xác là dịch đúng từ trong văn cảnh cụ thể của nó...

3. Dịch thơ nước ngoài sang tiếng Việt

Theo dịch giả Ngu Yên (Houston, Hoa kỳ), dịch truyện hầu hết dễ hơn dịch triết học, dịch triết học hầu hết dễ hơn dịch thơ. Dịch giả Hoàng Hưng cho rằng, thực sự thì thơ không có cách nào dịch nổi vì thơ là nghệ thuật ngôn ngữ, nó gắn chặt với đặc điểm của ngôn ngữ gốc, nếu chuyển sang ngôn ngữ khác thì bài thơ bị chết mất một nửa. Còn dịch giả Trần Thiện Đạo đã phát biểu: Về cơ bản dịch văn xuôi khác hẳn với dịch thơ. Dịch văn xuôi thì người dịch có thể là hoặc không là nhà văn, nhưng người dịch thơ dứt khoát phải là nhà thơ. Những lời phát biểu nói trên cho thấy, dịch thơ vô cùng khó. Phải là dịch giả từng trải, phải có tâm hồn của một nhà thơ, hay là một nhà thơ thực thụ, thì mới có thể dịch thành công thơ nước ngoài. 

Theo dịch giả Ngu Yên: “Phương pháp dịch khác nhau đưa đến kết quả khác nhau. Chọn phương pháp dịch là quan điểm hệ trọng khi dịch một bài thơ. Có lẽ, mỗi bài thơ, mỗi thể loại thơ đòi hỏi mỗi cách dịch phù hợp.

Ví dụ: Một bài thơ thuộc dạng biểu hiện, cần lối dịch nghiêng về cảm tính và thẩm mỹ. Trong khi một bài thơ trong dạng tượng trưng hoặc trừu tượng, cần lối dịch nghiêng về văn hóa. Dịch sát văn cảnh và ngữ nghĩa nếu đó là bài thơ hiện thực. Không thể nấu cơm và nấu cháo giống nhau. Dĩ nhiên, nấu xôi phải khác. Sử dụng một lề lối dịch phù hợp với bài thơ gốc, dịch giả không chỉ là người “chuyển ngữ”, họ là người biến hóa ngôn ngữ. Sẽ không có lối dịch thơ nào hoàn toàn đúng vì ngay từ đầu ai cũng biết dịch thơ là sai lầm. Nghĩa là, làm sao cho người đọc cảm nhận được cái hay, nét đẹp của bài thơ ngoại. Dịch thơ là tái tạo bài thơ gốc theo chiều hướng đó”.

Theo tôi, khi dịch thơ thì người dịch phải biết “liệu cơm gắp mắm”, phải nắm được hồn cốt, nội dung, bút pháp, phong cách, thể loại, nhịp điệu, nhạc điệu của bài thơ nguyên tác, để lựa chọn thể thơ hiệu quả nhất, đắc địa nhất cho bản dịch tiếng Việt của mình. 

Như ta đã biết, các thể thơ Việt Nam phổ biến gồm: Lục bát, song thất lục bát, thơ Đường luật, thơ bốn chữ, thơ năm chữ, thơ sáu chữ, thơ tám chữ, thơ tự do, thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật, thơ thất ngôn bát cú Đường luật.

Thực tế cho thấy, thể thơ tự do thường hay được các dịch giả lựa chọn cho bản dịch của mình. Tại sao lại như vậy? Thể thơ tự do là thể thơ hiện đại, thể hiện được cái tôi và sự phá cách sáng tạo của thi sĩ. Trong một bài thơ tự do, số chữ trong câu, số câu trong một khổ và số lượng khổ thơ của toàn bài đều không bị giới hạn. Các quy luật về hiệp vần, bằng trắc cũng vô cùng linh hoạt, tùy theo cảm xúc và sự chú ý của người viết (theo Download.vn). Chọn thể thơ tự do người dịch có thuận lợi trong việc biểu đạt trung thành nguyên tác.

Tuy nhiên, chọn thể thơ nào thì người dịch cũng phải tính tới việc trả cái giá “được” và “mất” cho thể thơ mình chọn, cho nên, như tôi vừa nói ở trên, người dịch phải “liệu cơm gắp mắm”, phải tinh tường trong việc chọn thể thơ thích hợp nhất, để bản dịch của mình "được" nhiều hơn "mất", hiệu quả nhất, nói cách khác: đúng nhất và trúng nhất. 

Xin lấy một thí dụ về cái được và cái mất khi chọn thể thơ để dịch: Theo dịch giả Đoàn Tử Huyến, cái khó nhất của những người dịch là xác định đối tượng và cách thức truyền tải như thế nào nhằm đạt đến mục đích cuối cùng của mình. Và cái mục đích này ảnh hưởng đến cách dịch.

Ví dụ ông Khái Hưng chẳng hạn, không phải ông không thể dịch được đúng nguyên tác bài thơ Tình tuyệt vọng của Félix Arvers, nhưng vì mục đích đặt ra khác, để cho người Việt Nam đọc thấy sướng, nên ông dịch thành thơ lục bát để dễ đi vào lòng người: Lòng ta chôn một khối tình/ Tình trong giây phút mà thành thiên thâu/ Tình tuyệt vọng nỗi thảm sầu/ Mà người gieo thảm như hầu không hay/ Hỡi ơi, người đó ta đây/ Sao ta thui thủi đêm ngày chiếc thân/ Dẫu ta đi trọn đường trần/ Chuyện riêng đâu dám một lần hé môi/ Người dù ngọc nói hoa cười/ Nhìn ta như thể nhìn người không quen/ Đường đời lặng lẽ bước tiên/ Ngờ đâu chân đạp lên trên khối tình/ Một niềm tiết liệt đoan trinh/ Xem thơ nào biết có mình ở trong/ Lạnh lùng, lòng sẽ hỏi lòng:/ "Người đâu tả ở mấy giòng thơ đây".

Và cũng như thế, theo dịch giả Đoàn Tử Huyến, bài thơ Đợi anh về của Tố Hữu và của Simonov là hai bài thơ khác nhau, thần thái khác nhau. Bài thơ Tố Hữu mượn ý của Simonov chứ tinh thần là khác với nguyên tác. Gọi là dịch là không đúng. Chỗ ấy nên nói lại là phỏng tác và khi phỏng tác anh có quyền đi xa nguyên tác...

Về bài thơ Đợi anh về, dịch giả Thuý Toàn cho rằng: Người đọc Việt Nam đều thừa nhận rằng có hàng chục bản dịch bài thơ Đợi anh về của Simonov, nhưng chẳng có bài nào người ta nhớ ngoài bài của Tố Hữu, mặc dù nhiều người cho đấy là dịch khác, xa với nguyên bản, xa cả tinh thần. Ngay nhịp điệu của những câu thơ tiếng Nga nó cũng khác với nhịp điệu thơ Tố Hữu. Nguyên cái đấy người ta phê phán Tố Hữu dịch sai rồi. Hay một chữ trong tiếng Nga chính xác nghĩa là "dứt khoát anh sẽ trở về" khác với "Em ơi đợi anh về/ Đợi anh hoài em nhé". Thế nhưng bản dịch của Tố Hữu vẫn cứ đi vào lòng người, sống với văn học Việt Nam, với đời sống tinh thần Việt Nam. Dịch thơ khác với dịch văn xuôi chính là ở chỗ ấy. Ngay cái thể thơ mà Tố Hữu chọn là thơ năm chữ thì hình như cũng quá đạt rồi, nó thành Việt Nam rồi. 

Đợi anh về

(Bản dịch của nhà thơ Tố Hữu)

Em ơi đợi anh về

Đợi anh hoài em nhé

Mưa có rơi dầm dề

Ngày có buồn lê thê

Em ơi em cứ đợi.

Dù tuyết rơi gió thổi

Dù nắng cháy em ơi

Bạn cũ có quên rồi

Đợi anh về em nhé!

Tin anh dù vắng vẻ

Lòng ai dù tái tê

Chẳng mong chi ngày về

Thì em ơi cứ đợi!

Em ơi em cứ đợi

Dù ai thương nhớ ai

Chẳng mong có ngày mai

Dù mẹ già con dại

Hết mong anh trở lại

Dù bạn viếng hồn anh

Yên nghỉ nấm mồ xanh

Nâng chén tình dốc cạn

Thì em ơi mặc bạn

Đợi anh hoài em nghe

Tin rằng anh sắp về!

Đợi anh anh lại về.

Trông chết cười ngạo nghễ.

Ai ngày xưa rơi lệ

Hẳn cho sự tình cờ

Nào có biết bao giờ

Bởi vì em ước vọng

Bời vì em trông ngóng

Tan giặc bước đường quê

Anh của em lại về.

Vì sao anh chẳng chết?

Nào bao giờ ai biết

Có gì đâu em ơi

Chỉ vì không ai người.

Biết như em chờ đợi.

K.Simonov

Dịch thơ nước ngoài sang tiếng Việt rất khó, xét cho cùng bài thơ dịch nào cũng có cái được và cái mất, chẳng thể toàn bích. Tuỳ theo cái đích nhằm tới của mình mà người dịch chọn thể thơ tiếng Việt thích hợp nhất, hiệu quả nhất để chuyển ngữ. Chọn phương pháp dịch là quan điểm hệ trọng khi dịch một bài thơ. 

Lê Bá Thự

Nghệ thuật dịch thơ

Câu chữ trong thơ là nghệ thuật, là màu sắc đặc trưng của từng tác giả vậy nên dịch thơ là một việc làm phức tạp...