"Con là số 1" dễ khiến trẻ sinh ảo tưởng? Đây là lời chuyên gia mách bố mẹ khen con đúng

Khen ngợi là cách đơn giản để truyền cảm hứng, động lực cũng như ghi nhận sự nỗ lực của trẻ. Lời khen đúng lúc, phù hợp có thể giúp trẻ tự tin, mạnh dạn hơn.

Khi trẻ nhận được sự công nhận từ bố mẹ, cảm thấy được yêu thương và khích lệ, có động lực để phấn đấu hơn nữa. Tuy nhiên, không phải lời khen nào cũng tốt, thậm chí, có kiểu khen khiến con lệch hướng, chỉ thích nghe lời hoa mỹ mà không chú trọng vào những giá trị thực sự.

Ảnh minh họa.

Một trong những kiểu khen thường gặp là những lời thổi phồng, chẳng hạn như "Con giỏi nhất lớp" hay "Con là số 1". Theo chiều hướng dầu tiên, dễ tạo ra áp lực lớn cho trẻ, cảm thấy rằng thành công chỉ có thể được đo bằng vị trí hay thành tích, thay vì những nỗ lực và quá trình học hỏi. 

Hướng thứ hai, dễ khiến trẻ hình thành thói quen so sánh bản thân với người khác. Thay vì tập trung vào việc cải thiện bản thân và phát triển kỹ năng, trẻ có thể chỉ theo đuổi vị trí nhất định trong lớp học hay trong các hoạt động khác. 

Thực tế, lời khen ngợi là một công cụ mạnh mẽ, nhưng cần được sử dụng một cách khôn ngoan. 

Chuyên gia tâm lý Quang Thị Mộng Chi.

Thưa chuyên gia, những lời khen đặt năng lực bản thân lên trên giá trị thật, có khiến trẻ "sống ảo" suốt đời không?

Lời khen kiểu như “Con giỏi nhất lớp”, “Con là số 1” nghe có vẻ động viên tích cực, nhưng nếu sử dụng thường xuyên và không đúng cách, chúng có thể tạo ra những hệ quả tâm lý không mong muốn ở trẻ.Trước hết, những lời khen này thường mang tính so sánh và tuyệt đối hoá, đặt trẻ trong một vị trí “cao hơn người khác”, thay vì đánh giá đúng quá trình nỗ lực hoặc thành quả thực tế của trẻ.

Khi trẻ nhận được những lời khen như vậy lặp đi lặp lại, các em có thể hình thành một “bản ngã ảo tưởng” – tin rằng giá trị của bản thân phụ thuộc vào việc phải luôn vượt trội hơn người khác. Điều này dễ khiến trẻ sợ thất bại, khó chấp nhận sự không hoàn hảo, và thậm chí né tránh thử thách mới vì sợ mất đi hình ảnh “số 1”.

Theo thời gian, trẻ có thể bị cuốn vào việc duy trì hình ảnh ấy trong mắt người khác, kể cả khi điều đó không còn thực tế. Ta gọi đó là “sống với kỳ vọng hơn là với chính mình”.

Nếu không được điều chỉnh kịp thời, trẻ có nguy cơ phát triển cơ chế tự vệ tâm lý như phủ nhận thực tế, tránh né cạnh tranh lành mạnh, hoặc thậm chí hình thành lòng tự trọng mong manh – chỉ tồn tại khi được công nhận và khen ngợi.Như vậy, lời khen của bố mẹ dành cho con thì không sai, nhưng cách khen thì cần cân nhắc lại.

Thay vì tuyệt đối hoá con như “giỏi nhất”, bố mẹ nên chuyển sang lời khen có tính mô tả hành vi và quá trình, ví dụ: “Con đã rất chăm chỉ luyện tập”, “Mẹ thấy con cố gắng vượt qua phần khó rất tốt”. Những lời khen như vậy nuôi dưỡng tư duy phát triển, khuyến khích trẻ tiếp tục cố gắng mà không ảo tưởng về vị thế hay giá trị của bản thân.

Trẻ nhỏ rất nhạy cảm với những nhận xét về bản thân, khi bị tiêm vào đầu suy nghĩ rằng "mình giỏi nhất", trẻ có dễ so sánh, thiếu khiêm tốn và khó chấp nhận thất bại? 

Đúng vậy. Trẻ em, đặc biệt là ở lứa tuổi mầm non và tiểu học, đang trong quá trình hình thành cái tôi và giá trị bản thân. Những nhận xét lặp đi lặp lại như “Con là giỏi nhất”, “Không ai bằng con đâu” có thể dần tạo nên một hình ảnh bản thân thiếu thực tế – rằng mình phải luôn vượt trội hơn người khác để được công nhận, yêu thương.

Hệ quả đầu tiên là trẻ dễ rơi vào vòng xoáy so sánh, luôn nhìn người khác như “đối thủ”. Trẻ có thể lo lắng khi thấy bạn bè làm tốt hơn, không vui khi người khác được khen, hoặc thậm chí giảm giá trị của người khác để bảo vệ hình ảnh “mình là số 1”.

Điều này làm giảm khả năng hợp tác và phát triển các kỹ năng xã hội lành mạnh.Thứ hai, việc được khen ngợi quá mức về năng lực (thay vì nỗ lực) có thể khiến trẻ thiếu khiêm tốn và hình thành tư duy cố định. Khi gặp thất bại – điều không thể tránh khỏi trong cuộc sống – trẻ dễ cảm thấy xấu hổ, mất phương hướng hoặc nghĩ rằng mình “không còn xứng đáng”. Thay vì học hỏi từ lỗi sai, trẻ có thể né tránh thử thách để không bị “mất mặt”.

Nghiên cứu trong tâm lý học phát triển, đặc biệt từ công trình của Carol Dweck, đã chỉ ra rằng việc khen ngợi quá nhiều về năng lực bẩm sinh dễ làm trẻ thiếu khả năng phục hồi sau thất bại, trong khi khen ngợi quá trình nỗ lực sẽ giúp trẻ phát triển tính kiên trì và tinh thần cầu tiến.

Vì vậy, để trẻ phát triển nhân cách lành mạnh, biết khiêm tốn, có khả năng chấp nhận thất bại và học hỏi, bố mẹ nên khen trẻ đúng lúc, đúng cách – tập trung vào hành vi, sự tiến bộ và tinh thần vượt khó, thay vì những lời khen tuyệt đối về “vị trí” hay “đẳng cấp”.

Chuyên nghĩ rằng khen ngợi "Con giỏi nhất lớp" có thể tạo ra tâm lý cạnh tranh không lành mạnh giữa trẻ với nhau không?Nếu có, làm thế nào để giảm thiểu điều này?

Hoàn toàn có thể. Những lời khen như “Con giỏi nhất lớp” không chỉ là sự công nhận mà còn là một sự so sánh ngầm, khiến trẻ hiểu rằng giá trị của mình được đo bằng việc cao hơn người khác, chứ không phải do chính sự nỗ lực hay tiến bộ của bản thân.

Điều này dễ tạo ra tâm lý cạnh tranh không lành mạnh trong môi trường học đường, đặc biệt là khi trẻ bắt đầu xem bạn bè là đối thủ, thay vì là cộng sự để cùng học hỏi và phát triển.Trong một lớp học mà trẻ liên tục được khen theo kiểu “so sánh”, không khí dễ trở nên căng thẳng, thiếu hợp tác.

Trẻ có thể cảm thấy áp lực để luôn giữ vững vị trí “nhất”, sợ bị tụt hạng, và dễ thất vọng nếu không còn được bố mẹ hoặc thầy cô công nhận như trước. Ngược lại, những trẻ không được khen cũng có thể cảm thấy tự ti, bị bỏ rơi hoặc không có giá trị, từ đó hình thành tâm lý ganh đua hoặc rút lui.Để giảm thiểu điều này, phụ huynh và giáo viên có thể thực hiện một số cách ghi nhận như sau:  

Chuyển từ khen so sánh sang khen phát triển: Thay vì “Con giỏi nhất lớp”, hãy nói “Con đã tiến bộ hơn hôm trước rồi đó” hoặc “Mẹ rất tự hào vì con đã cố gắng vượt qua bài toán khó”.  

Ghi nhận nỗ lực cá nhân: Mỗi trẻ có điểm mạnh khác nhau. Việc bố mẹ chú trọng vào tiến trình học tập cá nhân sẽ giúp trẻ hiểu rằng sự cố gắng mới là điều đáng quý, chứ không phải vị trí.    

Khuyến khích tinh thần hợp tác: Dạy trẻ biết giúp đỡ bạn bè, chia sẻ cách học hiệu quả, và học hỏi lẫn nhau. Điều này giúp giảm bớt tâm lý hơn thua, thay vào đó là môi trường hỗ trợ.    

Kể cho trẻ nghe về giá trị của thất bại và nỗ lực: Trẻ cần hiểu rằng thất bại không làm mình kém giá trị, và sự cố gắng chính là điều đưa mình đến thành công bền vững.

Ta có thể thấy rằng, lời khen là công cụ rất mạnh trong giáo dục và nuôi dạy con, nhưng nếu sử dụng sai cách – nhất là khi tạo ra sự so sánh – nó có thể vô tình gieo rắc sự cạnh tranh độc hại. Thay vào đó, hãy dạy trẻ tự so sánh với chính mình ngày hôm qua, chứ không phải với người khác.

Nếu không khen con là "giỏi nhất", bố mẹ nên khen như thế nào để trẻ hiểu đúng về bản thân, biết phát huy điểm mạnh và điều chỉnh điểm yếu?

Việc khen ngợi là một phần thiết yếu trong quá trình nuôi dạy trẻ, nhưng không phải lời khen nào cũng mang lại hiệu quả tích cực. Thay vì những lời như “Con là giỏi nhất”, “Không ai bằng con”, bố mẹ nên lựa chọn cách khen phù hợp hơn để giúp trẻ hiểu rõ bản thân, phát huy điểm mạnh và điều chỉnh điểm còn hạn chế.

Thứ nhất, hãy khen ngợi vào nỗ lực và quá trình thay vì chỉ tập trung vào kết quả.Những câu như “Con thông minh quá” có thể khiến trẻ nghĩ rằng thành công đến từ khả năng bẩm sinh, chứ không phải do nỗ lực.

Trong khi đó, lời khen như “Con đã dành rất nhiều thời gian cho bài tập này, mẹ thấy con rất kiên trì” sẽ giúp trẻ nhận ra rằng chính sự chăm chỉ mới là yếu tố mang lại thành công. Điều này nuôi dưỡng tư duy phát triển – một yếu tố then chốt giúp trẻ vững vàng khi đối mặt với thử thách.

Thứ hai, bố mẹ nên khen vào hành vi cụ thể thay vì đưa ra nhận xét chung chung.Thay vì nói “Con học tốt lắm”, hãy cụ thể hoá thành “Con đã biết cách ghi chú bài giảng, điều đó giúp con hiểu bài sâu hơn”. Lời khen cụ thể giúp trẻ xác định rõ hành vi nào đang mang lại kết quả tốt, từ đó duy trì và phát triển những hành vi tích cực.

Thứ ba, nên gợi mở để trẻ tự nhìn nhận, thay vì chỉ đánh giá một chiều từ người lớn. Bố mẹ có thể hỏi: “Con thấy điểm nào trong bài này là con làm tốt nhất?” hoặc “Nếu được làm lại, con sẽ điều chỉnh chỗ nào?” Những câu hỏi này không chỉ giúp trẻ rèn luyện khả năng phản tư, mà còn khuyến khích trẻ chủ động khám phá và hoàn thiện bản thân thay vì trông chờ vào lời khen từ bên ngoài.

Thứ tư, hãy công nhận sự tiến bộ và thay đổi của trẻ, dù là nhỏ nhất.Một câu như “Mẹ thấy con đã tự làm bài mà không cần nhắc như hôm trước, đó là một bước tiến lớn” có sức mạnh khích lệ gấp nhiều lần so với lời khen mang tính so sánh.

Khi trẻ cảm nhận được rằng bố mẹ ghi nhận nỗ lực và sự tiến bộ của mình, các em sẽ tự tin và có động lực để tiếp tục cố gắng.

Một số mẫu lời khen lành mạnh bố mẹ có thể sử dụng hàng ngày bao gồm:

– “Con đã làm điều đó theo cách rất sáng tạo.”

– “Con có vẻ đã suy nghĩ rất kỹ trước khi đưa ra quyết định, mẹ đánh giá cao điều đó.”

– “Bài hôm nay khó nhưng con không bỏ cuộc, mẹ rất tự hào.”

– “Mẹ thích cách con chia sẻ đồ chơi với bạn, con đang học cách quan tâm đến người khác.”

Tóm lại, lời khen đúng không chỉ là sự động viên, mà còn là công cụ quan trọng để giúp trẻ hình thành cái nhìn thực tế về bản thân. Khi được khen ngợi một cách tích cực và hợp lý, trẻ sẽ phát triển lòng tự trọng lành mạnh, biết tự điều chỉnh và tiến bộ trong cuộc sống.

Quan trọng nhất, trẻ hiểu rằng giá trị của mình không nằm ở việc “hơn người khác”, mà ở chính sự nỗ lực, chân thành và khả năng trưởng thành từng ngày.