Nguyễn Lâm - họa sĩ sơn mài bậc thầy

Tôi và Huyền Lam biết nhau khi dự Đại hội Mỹ thuật Việt Nam từ khá lâu, nay thường tương tác Facebook. Qua trang của Huyền Lam tôi biết thêm hoạt động mỹ thuật ở TP Hồ Chí Minh - trung tâm phía Nam của đất nước. Hoạt động của Lam cho thấy một nữ họa sĩ say nghề và khá thành công. Tư gia của Lam và gia đình còn thấy rất nhiều tranh đẹp. Được biết Huyền Lam có ba là một họa sỹ sơn mài nổi tiếng khiến tôi càng mến phục, định một dịp vô Sài Gòn sẽ ghé thăm Lam và xem tranh. Thế rồi được mời tham gia trại sáng tác tại Vũng Tàu, tôi quyết định dịp này ghé thăm Huyền Lam.

Buổi sáng Sài Gòn 14/11/2024, sau khi từ Vũng Tàu lên ghé qua nhà mấy người thân định cư ở đây, tôi tới nhà Huyền Lam như đã hẹn. Bước vào nhà tôi sững người khi nhận ra họa sĩ Nguyễn Lâm, người mà tôi đã từng biết và nghe danh ông. Thú thật, từng đọc một số bài viết về Lam mà tôi vô tâm không nhận ra Lam chính là con ruột của họa sĩ nổi tiếng Nguyễn Lâm. Ông yếu và gầy nhiều, chỉ đôi mắt là rất tinh anh. Huyền Lam giới thiệu tôi với ba cô và giới thiệu ông cho tôi… Lam còn nói nhỏ:“Ba em nay tuổi 85, ông bị K đã phẫu thuật được mấy tháng và đang trong quá trình điều trị…”. 

Ông tặng tôi vựng tập tranh sơn mài in chung với một số họa sỹ bậc thầy sơn mài ở TP Hồ Chí Minh.… Tôi xin phép ông, cùng Huyền Lam lên các tầng nhà xem tranh, nghe Lam giới thiệu... rồi xuống chụp với ông mấy tấm hình lưu niệm trước khi tạm biệt ông. Tôi cùng Huyền Lam đến Hội Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh kịp xem triển lãm tranh lụa của cô giáo tôi - PGS, họa sĩ Lê Kim Bạch đang bày tại đây… Bữa trưa hôm ấy do nhà thơ Phan Hoàng bố trí, cùng dự còn có các họa sỹ Siu Quý, Lê Sa Long, nhà phê bình văn học - TS Hà Thanh Vân… Chiều cuối thu nắng gắt, trên xe về Vũng Tàu, hình ảnh người họa sĩ già, những bức tranh sơn mài khổ lớn vừa lạ, vừa quen cứ ám ảnh khiến tôi lục tìm trí nhớ, tìm hiểu về ông.

Họa sĩ Nguyễn Lâm (tên đầy đủ: Lâm Huỳnh Long, sinh năm 1941 tại Cần Thơ). Ông là họa sĩ thành công ngay khi đến với hội họa sơn dầu từ thập niên 1960 và có tranh tham dự Biennale de Paris ở Pháp, năm 1962 nhận Huy chương Bạc tại Triển lãm mùa Xuân Sài Gòn, là một trong những họa sĩ trẻ nổi tiếng của miền Nam trước năm 1975.

Họa sĩ Nguyễn Lâm trong xưởng vẽ với những tranh sơn mài khổ lớn.

Tuổi thơ long đong

Nguyễn Lâm có tuổi thơ khá long đong. Đang học tiểu học phải bỏ dở vì theo cha trốn về Cà Mau khi cha bị gọi vào lính thuộc địa. Khi ấy Cà Mau còn rậm rạp, cha ông hoạt động trong tổ chức kháng chiến do gia đình có nghề tiện kim loại nên được phân công làm giám đốc xưởng chế tạo vũ khí. Sau mấy năm, khi tình hình lắng xuống mới trở lại Cần Thơ, lúc này cậu bé Long đã mười tuổi, vì thế 15 tuổi Long mới học xong tiểu học. Ngày đi học, Long thường ngắm các bức vẽ quảng cáo phim tài tử Mỹ, thán phục rồi ước mơ thành họa sĩ. Trong một cuộc thi tranh toàn miền Nam khi ấy Long đã giành 2 giải, giải nhất và giải ba, gây xôn xao tỉnh Cần Thơ. Long đã xin cha mẹ cho thi vào trường Mỹ nghệ Gia Định. Học tại trường từ 1956 - 1959, chỉ còn vài tháng nữa sẽ tốt nghiệp, Long lại bỏ để thi vào trường Cao đẳng Mỹ thuật Sài Gòn với suy nghĩ trở thành một họa sỹ chứ không muốn làm thợ vẽ. Ba năm sau, năm 1962, Lâm Huỳnh Long đã có nghệ danh Nguyễn Lâm. Ngay khi đang học ông đã có tranh ở một số gallery và bán được.

Những chuyến vượt biên bất thành

Những trào lưu hội họa thế giới, các triển lãm mỹ thuật quốc tế tại vườn Tao Đàn 1962… tác động mạnh đến chàng họa sĩ 21 tuổi. Dù lúc này đã có vợ con, Nguyễn Lâm quyết vượt biên sang Paris học, muốn được học tập ở một trung tâm nghệ thuật của châu Âu. Ông cùng họa sĩ Phương Hùng lên kế hoạch. Hai ông đi xe đò từ Sài Gòn xuống Châu Đốc, nhờ người móc nối qua Campuchia sẽ có xe molobecane đưa đến thủ đô Nam Vang, chờ cơ hội xuống cảng Sihanoukville, lên tàu sang Pháp… Trước khi lên đường Nguyễn Lâm đã lo đủ cho vợ con. Nhà còn trăm tấm tranh của ông vẫn bán đều để đảm bảo cuộc sống. Lần ấy khi đến biên giới, xe lại chỉ chở được một người nên Phương Hùng đi trước, hẹn đợi ông ở Nam Vang. Nguyễn Lâm đợi mãi không có chuyến thứ hai đón, lại nghe tin Phương Hùng bị bắt, chuyến đi bất thành.

Một năm sau, ý định vượt biên nóng trở lại. Lần này còn có sự tham gia của Nguyễn Trung và Nguyễn Phước. Để chuẩn bị cho chuyến đi các ông đã tổ chức một triển lãm chung, bán tranh và có tiền. Họa sĩ Nguyễn Trung còn quen biết một số vị lãnh sự, đại sứ nước ngoài từng mua tranh của ông, hy vọng họ sẽ giúp đỡ. Lại xuống Châu Đốc, đi ba người xe lại chỉ chở được hai. Họ nghĩ cách bốc thăm xem ai đi sau, lại trúng Nguyễn Lâm phải đi sau. Hai người kia qua biên giới đụng ngay cuộc hành quân biên giới của lính Campuchia. Cả hai bị bắt vì nhập cảnh trái phép. Vào trại giam họ gặp lại Phương Hùng vượt biên năm trước. Nguyễn Lâm quay lại nhà trọ chờ mãi vẫn không đi được, mất cả mấy tháng trời, buộc phải quay về học. Các họa sĩ bị nhốt kia sau 11 tháng cũng được trả về. 

Năm 1965, ông tốt nghiệp Cao đẳng Mỹ thuật Sài Gòn. Năm 1966, ông tham gia Hội họa sỹ trẻ, Hội tổ chức triển làm và bán được nhiều tranh của hội viên. Từ 1963-1972 ông đã tổ chức 7 cuộc triển lãm cá nhân tại Sài Gòn và Malaysia. Những năm 1970 - 1975 ông được mời về dạy hội họa ở Hội Việt - Mỹ, trường Nghệ thuật Trang trí Gia Định. Sau năm 1975 thống nhất đất nước, ông làm việc tại Ty Văn hóa Thông tin thành phố. 

Bước ngoặt ngoạn mục

Năm 1980, ngã rẽ bất ngờ tác động đến sự nghiệp Nguyễn Lâm khi ông đạp xe trên phố và gặp họa sĩ sơn mài nổi tiếng Trương Văn Thanh - người đồng sáng lập Công ty Sơn mài Thành & Lễ. Ông Thanh mời ông tham gia dự án tranh sơn mài xuất sang Pháp, Đức, Bỉ. Nguyễn Lâm hào hứng về tập hợp được một số họa sĩ nổi danh trước 1975 tham gia: Nguyễn Siên, Hồ Hữu Thủ, Hiếu Đệ, Văn Đen, Nghiêu Đề và Đỗ Quang Em. 

Nhờ năng lực chuyên môn, Nguyễn Lâm đã thích ứng nhanh với chất liệu mới. Khi ấy dù kinh tế cả nước còn rất khó khăn nhưng nhóm bạn họa sĩ các ông nhờ bán được tranh với giá cao. Nguyễn Lâm có tiền mua thêm nhà đến cả vài lượng vàng, nuôi tới chín người con, hai bà mẹ và cả chục đứa cháu mà vẫn dư dật. Dù dự án kết thúc năm 1986 nhưng họa sĩ Nguyễn Lâm và Hồ Hữu Thủ đã rất bén duyên với sơn mài, chính chất liệu này đã đưa các ông trở thành những tên tuổi đỉnh cao của mỹ thuật miền Nam. 

Với uy tín nghề nghiệp, Nguyễn Lâm từng được Tổng Lãnh sự quán Pháp, một số tổ chức mời phục chế tranh Nguyễn Gia Trí.

Thị trường mỹ thuật những năm gần đây “code giá” của Nguyễn Lâm, với các bức sơn mài khổ 2-3m2 có giao dịch đến cả vài trăm ngàn USD. Bức lớn nhất có kích thước là 600cmx200cm, nếu có giao dịch chắc phải hàng triệu USD.

Đến thế giới hội họa trừu tượng

Có thể nói, cùng với Hồ Hữu Thủ, Nguyễn Lâm đã và đang tiếp tục khai phá, làm giàu nghệ thuật sơn mài truyền thống. Ông sáng tạo với tinh thần lãng mạn, thăng hoa, qua các bút pháp hiện thực, ấn tượng, rồi biểu hiện, để sau đó ung dung bước vào trừu tượng. Dường như ông đã được thong dong, tĩnh tại thả hồn cho trí tưởng tượng lôi cuốn. Ông tạo ra nó và chính nó lại mê hoặc, quyến rũ ông. Cuộc giằng co, đuổi bắt này đã đem lại cho ông nhiều thành công, trong đó có những tác phẩm về thiếu nữ khiến người xem khó rời mắt. 

Ở tuổi ngoài 80, ông vẫn hàng ngày cầm cọ, thực hiện nhiều bức tranh khổ lớn. Ông cảm thấy hạnh phúc về điều đó. Ông ngại nói về bản thân mình, né tránh mọi cuộc phỏng vấn. Khi được hỏi ông đã đi đến đâu trong cái thế giới   của trừu tượng? ông chỉ khiêm tốn ngắn gọn: “Tôi nghĩ mình mới đi được một chặng thôi, con cái và các đồng nghiệp trẻ thì đã đi xa hơn, mới mẻ hơn”.

Gia đình Nguyễn Lâm thuộc số ít độc đáo của mỹ thuật Việt Nam. Ông có 9 người con, ông và 6 người con cùng là hội viên Hội Mỹ thuật TP Hồ Chí Minh, hội viên Hội Mỹ thuật Việt Nam. Ông hạnh phúc với một gia đình trí thức, một địa chỉ văn hóa, nơi lui tới của nhiều thế hệ họa sĩ, văn nghệ sĩ và nhà sưu tập…

Họa sĩ Nguyễn Lâm - một bậc thầy của hội họa sơn mài Việt Nam qua đời ngày 28/6/2025 tại TP Hồ Chí Minh.

Đỗ Ngọc Dũng

Theo tranh, tượng Nguyễn Duy Lập về vùng Kinh Bắc văn hiến

40 tác phẩm trong triển lãm "Về Kinh Bắc" của họa sĩ Nguyễn Duy Lập dẫn dụ người xem miên man về miền văn hóa đặc...