Chìm nổi ở Sài Gòn kể về những cảnh đời bần cùng ở một thành phố thuộc địa

10-01-2024 04:57

Người nghèo và cuộc đấu tranh thường ngày của họ thường là một chủ đề dễ bị bỏ qua trong câu chuyện lịch sử của các tác giả Phương Tây, họ chỉ hay xuất hiện như một bộ phận vô danh của quần chúng. Lấy chủ đề trung tâm là thân phận những người nghèo và cuộc sống mưu sinh của họ ở Sài Gòn, có thể nói “Chìm nổi ở Sài Gòn” là cuốn sách đầu tiên và duy nhất cho người đọc cái nhìn sâu sắc về tình cảnh những người dân nghèo và những nỗ lực của họ để tồn tại trong cái nghèo dưới thời thuộc địa.

Được trình bày như một cuốn “lịch sử xã hội” của Sài Gòn và các tỉnh lân cận những năm đầu thế kỷ XX, “Chìm nổi ở Sài Gòn” xoay quanh trải nghiệm và con đường của sáu cư dân nghèo có nguồn gốc khác nhau, mô tả chi tiết chiến lược sinh kế của những người ẩn nấp trong bóng tối của thành phố từng được coi là “hòn ngọc phương Đông”. Cuốn sách kể câu chuyện sống động bắt đầu từ thời điểm năm 1904, vào đêm trước một cơn bão lớn làm hư hại mùa màng và khiến cho việc buôn bán lúa gạo rơi vào tình trạng hỗn loạn, gây ra tình cảnh khốn cùng khắp vùng Sài thành và các tỉnh lân cận.

Chìm nổi ở Sài Gòn kể về những cảnh đời bần cùng ở một thành phố thuộc địa - 1

Sau chương một giới thiệu về Sài Gòn vào bối cảnh những thăng trầm của nền kinh tế lúa gạo trong khu vực ảnh hưởng tới cuộc sống của mỗi cá nhân; sáu chương tiếp theo đi theo trình tự thời gian, mỗi chương đều vén màn về cảnh đời bần cùng của một nhân vật trong xã hội thuộc địa những năm 1904-1929. Đó là Lương Thị Lắm, một cô gái mại dâm đến từ tỉnh Biên Hòa, tha hương cầu thực và chạy trốn chánh quyền thuộc địa; là Trần Dưỡng, một thợ đá người Khách Gia xuất thân từ miền Nam Trung Hoa, bị chủ cũ buộc tội gia nhập hội kín Thiên Địa Hội; là Aimée Lahaye, một cô gái trẻ lớn lên trong viện dục anh của Hội Thánh nhi, về sau nhận ra mình mồ côi thêm một lần nữa giữa dòng đời; là một “ngựa người” tự xưng tên Nguyễn Văn Thủ, làm phu xe rong ruổi trên khắp đường phố Sài Gòn; là Trần Văn Chinh, một người khuyết tật phải vật lộn với tình trạng tật nguyền; và Félix Colonna d’Istria, một người Pháp nghèo khổ, luôn là nạn nhân của sự bất cẩn của chính mình. Thoạt nhìn, những nhân vật này dường như được tác giả chọn ngẫu nhiên, vì họ sinh ra ở các cộng đồng khác nhau - trong và ngoài Sài Gòn, các tỉnh lân cận, châu Âu xa xôi… nhưng họ đều có điểm chung là những cá nhân nhỏ bé, khốn cùng trong một thành phố thuộc địa đầu thế kỷ XX.

Chìm nổi ở Sài Gòn kể về những cảnh đời bần cùng ở một thành phố thuộc địa - 2

Tác giả Haydon Cherry dựa trên nhiều nguồn lịch sử khác nhau để viết lên tiểu sử về những con người yếu thế trên, bao gồm cả hồ sơ hành chính, các số liệu thống kê đã xuất bản, các bài báo chính thức, thư truyền giáo, nghiên cứu khoa học xã hội thuộc địa,... và đặc biệt là các cuộc phỏng vấn được ghi lại với sáu nhân vật chính và những người xung quanh họ. Cách kể chuyện tinh tế này giúp cho những người nghèo dễ bị lãng quên có thể tự mình cất lên tiếng nói, khiến độc giả không khỏi cảm thấy xót xa cho những phận đời cùng khổ của nhóm người nghèo.

Ngoài ra, tác giả cũng làm sáng tỏ những góc khuất khác trong xã hội thuộc địa, như cách chánh quyền thuộc địa đã quản lý và có chế tài thế nào khi nghề mại dâm từng được hợp pháp hóa ở Sài Gòn và Chợ Lớn, hay khi có người tìm cách vu vạ một thành viên trong cộng đồng là Thiên Địa Hội để trả thù. Độc giả có thể tường tận nỗi ám ảnh mà hội kín này gây ra cho chánh quyền thuộc địa, nhất là sau khởi nghĩa do Phan Xích Long dẫn đầu.

Chìm nổi ở Sài Gòn kể về những cảnh đời bần cùng ở một thành phố thuộc địa - 3

Các độc giả của “Chìm nổi ở Sài Gòn” cũng có thể khám phá các khía cạnh xã hội thời kỳ này như chuyện về căn cược kiêm thẻ đóng thuế và nộp phạt, hoạt động của các hội từ thiện, hội cứu tế,... Đồng thời, cuốn sách cũng đóng vai trò như một cuốn địa chí, cung cấp thông tin về một số địa danh của Sài Gòn xưa.

Điểm đặc biệt nữa của “Chìm nổi ở Sài Gòn” là tác giả đã dành toàn bộ số tiền tác quyền từ cuốn sách để ủng hộ cho tổ chức Saigon Children’s Charity (Hội Từ thiện Trẻ em Sài Gòn).

Haydon Cherry hiện là nhà sử học chuyên nghiên cứu về Đông Nam Á hiện đại, đặc biệt là Việt Nam hiện đại. Haydon Cherry lấy bằng Thạc sĩ Lịch sử của Đại học Quốc gia Singapore. Năm 2011, anh nhận bằng Tiến sĩ từ Đại học Yale.

Hiện anh giảng dạy tại nhiều trường đại học ở Mỹ, như Đại học Northwestern, Đại học bang North Carolina… Tác giả Haydon Cherry quan tâm đến lịch sử kinh tế và xã hội của Đông Nam Á hiện đại nói chung và lịch sử của Việt Nam và Myanmar nói riêng. Với những công trình và tiểu luận lịch sử của mình, Haydon Cherry đã nhận được một số giải thưởng.

Ngoài Down and Out in Saigon: Stories of the Poor in a Colonial City (Chìm nổi ở Sài Gòn: Những cảnh đời bần cùng ở một thành phố thuộc địa) xuất bản năm 2019, tác giả Haydon Cherry còn một số dự án nghiên cứu khác về Việt Nam và Myanmar.