Nhạc sĩ Hoàng Vân như đám mây vàng trên bầu trời nhạc Việt

Nhạc sĩ Hoàng Vân tên khai sinh là Lê Văn Ngọ. Có người nghĩ rằng ông tuổi ngọ (ngựa) nhưng năm sinh chính thức của ông là 1930, cầm tinh con hổ -“Ông ba mươi” tại “Hà Nội 36 phố phường”, số nhà 15 phố Hàng Thùng. Ông sinh ra, lớn lên, hoạt động cách mạng rồi thành tài và mất đi ở tuổi 88, cũng từ ngôi nhà ấy.

Hoàng Vân hoạt động cách mạng từ năm 16 tuổi, gia nhập Đội thiếu niên cứu quốc Mai Hắc Đế, sau này trở thành nhạc sĩ nổi tiếng, nhưng không thấy nói ông học nhạc ở trường nào. Nhiều nhạc sĩ tài năng khác như Văn Cao, Đỗ Nhuận, Nguyễn Xuân Khoát, Văn Ký… và Hoàng Vân cũng chỉ học qua sách, tự nghiên cứu lý luận âm nhạc của nước ngoài, cùng với năng khiếu bẩm sinh “trời cho” mà thành tài, thành tài năng lớn trong âm nhạc.

Năm 1951, chàng thanh niên Hoàng Vân 21 tuổi mới bắt đầu sáng tác những ca khúc đầu tiên viết về Tây Bắc, Việt Bắc như Chiến thắng Hòa Bình, Chiến thắng Tây Bắc nhưng thật sự lăn xả vào cuộc chiến Điện Biên Phủ đầy máu lửa mới có Hò kéo pháo tầm cỡ, hầu như chiến sĩ Điện Biên nào cũng thuộc. Khi còn đang trong chiến dịch, giờ giải lao, các chiến sĩ pháo binh “sáng tác” thêm và khẽ hát: “Dốc núi cao cao nhưng Hoàng Vân tài năng còn cao hơn núi!”...

Sau hòa bình (1954), Hoàng Vân được tổ chức cử đi tu nghiệp âm nhạc tại Học viện Âm nhạc Trung ương Bắc Kinh - Trung Quốc và một số quốc gia có nền âm nhạc tiên tiến khác. Khi về nước, ông được phân công chỉ huy dàn nhạc Đoàn ca nhạc Đài Tiếng nói Việt Nam và tham gia giảng dạy môn sáng tác, hòa âm phối khí tại Nhạc viện Hà Nội (nay là Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam).

Tiếp thu tinh hoa các nền âm nhạc tiên tiến, ông như được chắp thêm cánh, tài năng bắt đầu bùng nổ, sáng tác thăng hoa. Sau hơn nửa thế kỷ lao động nghệ thuật âm nhạc, ông đã để lại một khối lượng đồ sộ với gần 700 tác phẩm âm nhạc (từ 1951-2010) với nhiều thể loại, từ ca khúc tráng ca đến ngợi ca; từ tình ca đến du ca, từ dân ca truyền thống đến tác phẩm âm nhạc hiện đại. Nhạc sĩ Hoàng Vân còn là tác giả lớn của những bản giao hưởng nổi tiếng và hoành tráng như Thành đồng Tổ quốc (1960). Nhạc vũ kịch Chị Sứ (1968), các tác phẩm viết cho các đại hợp xướng và dàn nhạc giao hưởng lớn như Hồi tưởng, Việt Nam muôn năm, Vượt núi, Điện Biên Phủ… Bên cạnh âm nhạc hàn lâm, ông còn viết cho nhạc phim, kịch nói, khí nhạc về đề tài Hà Nội, về Tây Nguyên, về thiếu nhi. Đặc biệt là tác phẩm tỉnh ca bất tử như Quảng Bình quê ta ơi độc nhất vô nhị, đã chạm đến trái tim của triệu triệu con người Việt Nam. Dù ở thể loại nào, nội dung nào, Hoàng Vân cũng để lại với công chúng yêu âm nhạc nhiều thế hệ một dấu ấn khó quên.

Tác phẩm Quảng Bình quê ta ơi được nhạc sĩ Hoàng Vân sáng tác ở Hợp tác xã Đại Phong, ngọn cờ đầu về nông nghiệp toàn quốc tại huyện Lệ Thủy, bên dòng sông Kiến Giang, tỉnh Quảng Bình cũ, quê hương sinh ra Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp. Tháng 8/1964, trong một chuyến đi thực tế đầy xúc động tại vùng đất lửa Quảng Bình - Nơi được mệnh danh là tuyến lửa ác liệt nhất của miền Trung, ông tận mắt chứng kiến không khí lao động sôi nổi, tinh thần chiến đấu quật cường và khát vọng xây dựng quê hương của người dân nơi đây. Ông đã dành những cảm xúc đặc biệt, sâu sắc nhất để viết nên một trong những ca khúc bất hủ của nền âm nhạc Việt Nam. Có thể nói ca khúc Quảng Bình quê ta ơi là bức tượng đài âm nhạc vĩnh cửu cho quê hương xứ sở Quảng Bình “cho hôm nay, cho ngày mai, cho muôn đời sau”.

Ngày 5/7/2024, tại Trung tâm Văn hóa - Điện ảnh tỉnh Quảng Bình, Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Quảng Bình, Đoàn Nghệ thuật Truyền thống tỉnh và Đài Phát thanh - Truyền hình Quảng Bình phối hợp tổ chức Đêm nhạc kỷ niệm 60 năm ra đời ca khúc Quảng Bình quê ta ơi của nhạc sĩ Hoàng Vân với chủ đề “Nhạc sĩ Hoàng Vân - 60 năm vang mãi bài ca”.

Đây là chương trình đặc biệt kỷ niệm 420 năm thành lập tỉnh, 75 năm ngày Quảng Bình quật khởi và 35 năm tái lập tỉnh. Đêm nhạc diễn ra gồm 2 chương. Chương I “Giai điệu thời gian”. Chương II “Nhạc sĩ Hoàng Vân - 60 năm Quảng Bình quê ta ơi”. Tại đêm nhạc, các đại biểu và khán giả được thưởng thức hàng loạt những ca khúc tiêu biểu, hay nhất của nhạc sĩ Hoàng Vân như Tôi yêu Hà Nội, Hò kéo pháo, Người chiến sĩ ấy, Chào anh giải phóng quân - Chào mùa xuân đại thắng, Hà Nội - Huế - Sài Gòn, Bài ca xây dựng, Hát về cây lúa hôm nay, Bài ca người giáo viên nhân dân, Ca ngợi Tổ quốc… và đặc biệt là ca khúc vàng Quảng Bình quê ta ơi. 

Đêm nhạc có sự tham gia của các nghệ sĩ tên tuổi như NSND Quang Thọ, ca sĩ Lan Anh, ca sĩ Thanh Thúy, đặc biệt là NSND Thu Hiền, các ca sĩ, diễn viên của Đoàn Nghệ thuật truyền thống tỉnh Quảng Bình và các cháu thiếu nhi tham gia biểu diễn. Các đại biểu, khán giả được giao lưu, gặp gỡ với nhạc trưởng Lê Phi Phi trực tiếp chỉ huy dàn nhạc, là con trai của cố nhạc sĩ Hoàng Vân. Tại chương trình, nhạc trưởng Lê Phi Phi đã trao tặng bản nhạc gốc Quảng Bình, quê ta ơi có bút tích của cố nhạc sĩ Hoàng Vân cho cán bộ và nhân dân tỉnh Quảng Bình. Nghĩa cử đó đã gây xúc động lớn cho đêm diễn thêm thành công và hoành tráng ngoài mong đợi.

Tên nhạc sĩ Hoàng Vân được đặt cho đường phố và “Bộ sưu tập của nhạc sĩ Hoàng Vân” được UNESCO ghi danh Di sản Tư liệu Thế giới

Sau sự kiện trên, một tin vui đến: UBND thành phố Đồng Hới, tỉnh Quảng Bình đã tiến hành gắn biển tên đường phố cho các tuyến phố mới. Đặc biệt có một con đường tại khu đô thị trung tâm thành phố thuộc xã Bảo Ninh (quê hương mẹ Suốt) được mang tên nhạc sĩ Hoàng Vân. Việc đặt tên đường phố không chỉ phục vụ cho công tác quản lý đô thị và giao thông mà còn là dịp để tôn vinh các giá trị lịch sử, văn hóa và tinh thần của nhân dân nơi đây.

Một tin vui tiếp theo, theo Phan Hằng: vào thời khắc 23 giờ (giờ Paris) ngày 10/4/2025 tại Trụ sở UNESCO, Hội đồng chấp hành đã chính thức ghi danh: Bộ sưu tập của nhạc sĩ Hoàng Vân vào danh mục Di sản Tư liệu Thế giới . Đây là lần đầu tiên một bộ sưu tập âm nhạc của Việt Nam được công nhận là di sản tư liệu thế giới, mở ra một dấu mốc đặc biệt trong tiến trình bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Việt Nam.

Thứ trưởng Bộ ngoại giao Việt Nam Ngô Lê Văn, Trưởng đoàn Việt Nam khẳng định rằng: Việc ghi danh sự kiện này không chỉ vinh dự của riêng cố nhạc sĩ Hoàng Vân và gia đình mà còn thể hiện vị thế của nền âm nhạc Việt Nam trong kho tàng di sản trí tuệ toàn cầu, là minh chứng sống động cho sức sống trường tồn của nền âm nhạc Việt Nam, gắn liền với ký ức lịch sử và phản ánh chiều sâu tâm hồn, bản sắc dân tộc cũng như khát vọng chính đáng của dân tộc Việt Nam.

Chuyện tình giữa nhạc sĩ Hoàng Vân với tiến sĩ y khoa - bác sĩ Lê Thị Ngọc Anh

Hoàng Vân là chàng thanh niên đẹp trai “có hạng”, tài năng lại phát lộ sớm nên nhiều mỹ nhân để mắt và tìm cách “bắt cóc” nhưng đều bị trượt. Đến khi gặp được TS.Y Khoa - Bác sĩ Lê Thị Ngọc Anh, ông bị “sét đánh” hút hồn không thể nào cưỡng nổi và cô nàng xem ra cũng có vẻ ưng thuận. Bằng chiến thuật “tâm công”, Hoàng Vân liền sáng tác bản nhạc, phổ thơ Nguyễn Đình Thi viết cho nhà văn, nhà báo Pháp Madeleine Riffaud có đoạn: “Ngôi sao nhớ ai mà sao lấp lánh/ Soi sáng đường chiến sĩ giữa đèo mây”… gửi tặng Ngọc Anh với bút danh Y-na.

Dịp Tết năm ấy, Ngọc Anh đến nhà nhạc sĩ Hoàng Vân chúc tết gia đình và tặng ông một món quà đặc biệt: Hộp sơn mài cực đẹp. Bên trong là chiếc khăn quàng bằng lụa tơ tằm có thêu toàn văn bản nhạc của Hoàng Vân gửi tặng lại chàng. Khi nàng ra về, chàng hồi hộp mở ra xem và vô cùng xúc động, choáng ngợp trước ý tưởng thông minh và việc làm độc đáo ấy. Thế là họ thành vợ thành chồng. Suốt đời ông gìn giữ nó như một báu vật. Lần gặp sau, nàng thổ lộ: “Anh nhận quà em tặng lại rồi chứ?”. “Rồi, rất cám ơn em. Anh rất quý trọng em và hiện vật ấy, tác phẩm anh ký tên tác giả là Y-na, em hiểu chứ?”. “Em hiểu, Y-na là Yêu Ngọc Anh phải không?”. “Ôi, em quá thông minh, Ngọc Anh - “thần tình yêu” của anh!”. “Nhưng anh là con hổ “ông ba mươi”, em là con dê. Em sợ hổ ăn thịt dê lắm!”. “Không đâu! Suốt đời, anh chỉ chiêm ngưỡng em như một thần tượng - thần tình yêu Ngọc Anh của anh. Anh hứa!”.

Hoàng Vân sinh năm 1930, Ngọc Anh sinh năm 1943. Chàng hơn nàng những 13 tuổi. Thời ấy mà cả hai dám quyết định yêu nhau kể cũng hơi “bị” đặc biệt. Đúng như lời hứa. Hoàng Vân trở thành một nhạc sĩ lớn, với nhạc phẩm tầm cỡ, đẳng cấp, hoành tráng, sang trọng như đám mây vàng trên bầu trời nhạc Việt. Ngọc Anh là một bác sĩ tài năng, tâm huyết, xứng đáng với danh xưng “Thầy thuốc như người mẹ hiền”. Ngọc Anh còn là người vợ hiền, đảm đang, người mẹ rất mực yêu thương các con. Ngọc Anh chăm sóc Hoàng Vân suốt cuộc đời, từng bữa ăn, giấc ngủ, sức khỏe để ông hoàn thành sự nghiệp lớn. Kể cũng hơi lạ và đặc biệt, Hoàng Vân - Ngọc Anh có hai người con, một con gái đầu đặt tên là Lê Y Linh, lớn lên cũng trở thành Tiến sĩ, nhà khoa học chuyên nghiên cứu lý luận phê bình âm nhạc và em trai được đặt tên là Lê Phi Phi, cũng trở thành nghệ sĩ sáng tác, nhà soạn nhạc - nhạc trưởng chỉ huy dàn nhạc nổi danh trong và ngoài nước. Cả hai con đều thành tài, quý trọng và ngưỡng mộ sự nghiệp huy hoàng của cha.

Hoàng Vân - đỉnh cao vinh quang và nỗi đau oan trái

Nói đến nhạc sĩ Hoàng Vân, nhiều người cho rằng sự nghiệp âm nhạc của ông đạt tới đỉnh cao vinh quang nhưng ít ai biết đến nỗi đau oan trái. Nhạc sĩ, nhà nghiên cứu văn hóa, đạo diễn, nhà quay phim Nguyễn Giang cho rằng: “Hoàng Vân - ông là nhạc sĩ vĩ đại, thiên tài âm nhạc”. Các nhạc sĩ, những nhà nghiên cứu lý luận phê bình, các nhà báo đã viết đến hàng trăm bài về ông, nào là: “Nghệ sĩ của những giai âm cuộc đời”, “Người viết lịch sử bằng âm nhạc”, “Huyền thoại của nền âm nhạc Việt Nam”, “Chiếc cầu nối của nhạc và đời”, “Người thầy ấm áp trong trái tim học trò”, “Chiến mã lực lưỡng của nền âm nhạc Việt Nam”, “Người được lịch sử lựa chọn”, “Người ngợi ca hào khí quê hương”, “Cây đại thụ của nền âm nhạc Việt Nam”, “Người đi dọc hẹn hò đất nước”, “Người nhạc sĩ tài ba lịch thiệp”, “Một đời cho âm nhạc”, “Cho hôm nay, cho ngày mai, cho muôn đời sau”…  Nhạc sĩ Hoàng Giai đã đôi lần viết Hoàng Vân với đề tài thiếu nhi.. Vậy mà vẫn có những lời thị phi về ông.

Nhân kỷ niệm 990 năm Thăng Long - Hà Nội (1010-2000) tôi làm cuốn sách Hồ Gươm - Hà Nội, Việt Nam in ba thứ tiếng Việt - Anh, Pháp và nhờ các chuyên gia tuyển chọn mỗi loại hình nghệ thuật 10 tác phẩm tiêu biểu, hay nhất về Hồ Gươm. Phần thơ do hai nhà thơ Trần Lê Văn và Tô Hà tuyển chọn, về hội họa do họa sĩ Lương Xuân Đoàn tuyển chọn, âm nhạc cũng tuyển 10 bài hát hay nhất, do nhà nghiên cứu mỹ học âm nhạc Dương Viết Á thực hiện. 10 bài hát được tuyển chọn là tác phẩm của các nhạc sĩ: Nguyễn Đình Thi, Văn Ký, Trần Hoàn, Nguyễn Đình Phúc, Vũ Thanh… Nhạc sĩ Hoàng Vân có bài Tình yêu Hà Nội.

Tháng 11/2000, sau lễ kỷ niệm 990 năm Thăng Long - Hà Nội tôi mang cuốn sách có in bản nhạc của ông lên tận nhà riêng phố Hàng Thùng để tặng. Nhận cuốn sách dày, in đẹp, chất lượng cao ông rất vui và cảm ơn tác giả. Nhân dịp đó tôi tranh thủ tiết lộ đôi chuyện ở chiến trường thời chống Mỹ, họ bàn tán về Hoàng Vân sau bữa ăn, ngồi uống nước, rằng: “cái ông nhạc sĩ Hoàng Vân tài thì có, không cần bàn cãi nhưng kênh kiệu lắm. Khi tổ chức chọn ông “đi B” (tức là vào chiến trường miền Nam sáng tác) thì ông ta chống lệnh.

Nghe xong, ông chỉ lắc đầu, mỉm cười chua chát: “Cái thời ấy nó là như thế!”. Mình có hoàn cảnh đặc biệt chưa thể đi xa lâu ngày được. Mình đi kháng chiến 9 năm, 6 năm đi nước ngoài tu nghiệp nghệ thuật âm nhạc. Mình lấy vợ muộn, vợ lại vừa sinh con. Vợ mình là bác sĩ điều trị nên thường phải trực cả ngày lẫn đêm và ngày ấy còn thiếu nhiều bác sĩ. Vợ mình rất cần mình phụ giúp như trông con, chuẩn bị bữa ăn, đi chợ mua thức ăn, xếp hàng mua thịt, mua gạo phiếu. Nếu mình đi B thì vợ phải nghỉ không lương ở nhà trông con. Lý do đề nghị chưa đi đợt này là chính đáng chứ đâu phải chống lệnh đi B, đâu phải sợ chết. Vậy mà có người không thấu hiểu, “trói gô” mình là chống lệnh đi B, chống lệnh đi chiến trường! Mình không thanh minh, cũng không cãi lại, mặc dù bị quy kết oan trái. Hàng ngày mình vẫn làm việc bình thường, vẫn điều hành Đoàn ca nhạc Đài Tiếng nói Việt Nam. Vẫn sáng tác, vẫn thăng hoa.

Trong cuộc thi âm nhạc toàn quốc năm ấy mình nhận liền hai giải thưởng lớn: Giải Nhất là ca khúc Nhớ phổ thơ Nguyễn Đình Thi, do NSND Trần Khánh trình bày. Giải Nhì là ca khúc Tâm tình người thủy thủ, phổ thơ Mai Liêm, do NSND Quý Dương trình bày. Nhưng chỉ một thời gian sau cuộc thi ca khúc Tâm tình người thủy thủ lại bị quy là nhạc vàng, ủy mị, yếu đuối, thiếu ý chí... và bài hát bị cấm bất thành văn. Các phương tiện truyền thông được truyền lệnh không được sử dụng nữa. Nào ngờ, bài hát vẫn hát, vẫn được đông đảo công chúng tán thưởng, vẫn tiếp tục được biểu diễn. Từ biên giới đến hải đảo, vùng cao Tây Bắc vẫn cứ hát, thế mới hay chứ!

Bài hát Quảng Bình quê ta ơi vừa ra đời, ngay lập tức được công bố trên Đài Tiếng nói Việt Nam. Chỉ sau một thời gian, người dân Quảng Bình hầu như ai cũng thuộc bài hát ấy. Người yêu âm nhạc cả nước họ đều khen ngợi và hát vang Quảng Bình quê ta ơi. Nhưng cũng chỉ hai năm sau lại có ý kiến cho rằng bài hát này chưa đủ sức mạnh và ý chí chiến đấu. Nhất là chưa nói được sự khốc liệt của cuộc chiến tranh nơi tuyến lửa Quảng Bình.

Ông lắc đầu. Cười!

Được Bác Hồ khen, mọi thị phi đều tan biến

Nhạc sĩ Nguyễn Giang cho hay:

“Có lần Bác Hồ đến thăm Đài tiếng nói Việt Nam, lãnh đạo đài chọn ca khúc Quảng Bình quê ta ơi do ca sĩ Kim Oanh hát để Bác nghe. NSƯT Kim Oanh là người đầu tiên và cũng là người hát hay nhất bài Quảng Bình quê ta ơi. Sau này có thêm NSND Thu Hiền, NSƯT Phạm Phương Thảo, NSƯT Tố Nga...

Hôm đó nhạc sĩ Hoàng Vân đứng bên cây đàn dân tộc, đánh trống cơm. Ban tổ chức giới thiệu bài Quảng Bình quê ta ơi do nhạc sĩ Hoàng Vân sáng tác. Ông tiến lên một bước, để tay trước ngực, đầu hơi cúi chào Bác và khán giả.

Nghe xong, Bác lên sân khấu mời Hoàng Vân điếu thuốc. Bác bắt tay Hoàng Vân và quay xuống phía khán giả, khen nhạc sĩ Hoàng Vân:

- Bài hát chú viết rất hay, mang đậm tính dân tộc, đằm thắm, gần gũi với nhân dân Quảng Bình, nơi tuyến đầu gian khổ và anh hùng, kiên cường đánh đuổi quân xâm lược.

Được Bác Hồ khen, mọi thị phi, tị hiềm, đố kỵ đều tan biến

Với Đại tướng, Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp, những ngày cuối cùng trên giường bệnh, Đại tướng thường bảo mở bài hát Quảng Bình quê ta ơi cho Đại tướng nghe. Có lúc môi ông động đậy như muốn nói điều gì nhưng không nói được. Thương quá! Những y, bác sĩ lúc ấy thấy thế ai cũng khóc, nước mắt tràn mi. 

Nhạc sĩ Hoàng Vân nếu được nghe chuyện Tướng Giáp những ngày cuối đời yêu cầu mở bài Quảng Bình quê ta ơi để Đại tướng nghe, chắc ông xúc động lắm. Bây giờ họ đều đã quy tiên, để lại tiếng thơm cho muôn đời sau.

Cuối thập kỷ 20 của thế kỷ XXI, Chủ tịch nước Trương Tấn Sang đến chúc Tết văn nghệ sĩ ở 51 phố Trần Hưng Đạo, ông nhắc đến nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật đã đi vào lòng công chúng, có nhắc đến nhạc sĩ Hoàng Vân với ca khúc Quảng Bình quê ta ơi là một trong những tác phẩm như thế.

Nhạc sĩ Hoàng Vân bước lên bục nói chuyện tâm tình và để tay lên trái tim mình và nói: “...Người nghệ sĩ muốn có tác phẩm đi vào lòng người, điều đầu tiên là phải có tài năng, tâm hồn trong sáng và phải xúc động lớn từ trái tim.

Ông bước xuống, Chủ tịch nước Trương Tấn Sang bắt tay ông trong tiếng vỗ tay hoan hô nhiệt liệt”.

Hoàng Kim Đáng

NSND Bành Bắc Hải - "phù thủy âm thanh" và những món quà không kết thúc

Tháng 4 vừa qua, tại Hà Nội, Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam tổ chức trao Giải thưởng của Bộ Quốc phòng...