NSND Bành Bắc Hải - “phù thủy âm thanh” và những món quà không kết thúc

Cuộc đời qua những thanh âm

"Âm nhạc thể hiện thứ không thể diễn tả thành lời và thứ không thể giữ im lặng" Đại văn hào Pháp V.Hugo (1802 - 1885) đã viết thế. Và âm thanh của phim được coi trọng trong nghệ thuật thứ bảy dù sức mạnh của điện ảnh là ngôn ngữ hình.

NSND Bành Bắc Hải sinh năm 1958 tại Hà Nội, trong một gia đình giàu truyền thống nghệ thuật. Từ nhỏ, ông và các anh chị em đã được chăm lo, dưỡng dục chu đáo, được truyền dạy ngọn lửa đam mê nghệ thuật bởi người cha là nhà biên kịch Bành Châu (1930 - 2004) và bác ruột là nhà biên kịch Bành Bảo (1926 - 1997).

Từ trái sang: Nhà thơ Bành Phương Lan, NSND Bành Bắc Hải, Nhà biên kịch Bành Mai Phương lúc nhỏ, năm 1960.

Với năng khiếu về âm thanh bộc lộ sớm, ông du học và đã tốt nghiệp xuất sắc Đại học Kỹ sư Điện ảnh Leningrad (Liên Xô) và về công tác tại Hãng Phim truyện Việt Nam từ năm 1984 với chức danh Thu thanh chính - Đạo diễn âm thanh, rồi Xưởng trưởng Xưởng Thu thanh - Dựng phim.

Từ năm 2015, NSND Bành Bắc Hải về Trường Đại học Sân khấu và Điện ảnh Việt Nam với chức vụ Phó trưởng khoa Công nghệ Điện ảnh - Truyền hình, đào tạo sinh viên về lý luận và thực tiễn của lĩnh vực âm thanh, cho đến khi nghỉ hưu năm 2018.

NSND Bành Bắc Hải đã góp phần đáng kể cho sự thành công của nhiều bộ phim lớn có giá trị nghệ thuật cao và đã đạt được nhiều thành công trong lĩnh vực âm thanh. Ông là người đầu tiên áp dụng qui trình âm thanh mới theo hệ thống kĩ thuật số (digital) và ứng dụng vào sản xuất âm thanh cho phim truyện Việt Nam, theo hệ thống âm thanh vòm (Dolby Surround). Điều đó đã được kiểm chứng qua các giải thưởng kỹ thuật cho phim và giải thưởng cá nhân âm thanh hiệu quả nhất.

Đại gia đình họ Bành tại HN tiễn Bành Bắc Hải đi du học năm 1976.

Để sự nghiệp làm âm thanh có thêm nhiều tác phẩm xuất sắc hơn, NSND Bành Bắc Hải đã không ngừng tìm tòi sáng tạo các thủ pháp thể hiện, tự hoàn thiện chuyên môn nghiệp vụ, học hỏi, cập nhật thông tin ở đồng nghiệp và các nhà điện ảnh lớn trên thế giới. Ông là một trong những người đầu tiên đưa âm thanh phim truyện Việt Nam sang thời kỳ số hóa để bắt kịp thế giới và liên tục đào tạo các thế hệ kế cận về kỹ thuật, cách xử lý trong nghệ thuật làm âm thanh. Ông chủ động học hỏi và truyền lại cho các đồng nghiệp kiến thức cơ bản về dựng phim video. Ông công phu sưu tầm và thiết lập kho tư liệu âm thanh cho phim truyện lớn nhất Việt Nam.

NSND Bành Bắc Hải còn nhiệt tình tham gia các hoạt động xã hội, trong đó có tổ chức phi chính phủ DKT của Mỹ, hoạt động trong lĩnh vực kế hoạch hóa gia đình và phòng chống HIV/AIDS cho các nước nghèo. Đóng góp của ông vào những bộ phim của Hãng Việt Nam Xanh đã góp phần rất lớn cho công tác bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam. Cá nhân ông đã được nhận Giải thưởng cấp Nhà nước trong lĩnh vực bảo vệ thiên nhiên môi trường Việt Nam do Bộ Tài nguyên môi trường trao tặng.

Chân dung NSND Bành Bắc Hải.

Không ai hình dung, với sự đam mê sáng tạo không ngừng nghỉ, NSND Bành Bắc Hải đã có một sự nghiệp điện ảnh đồ sộ khi tham gia sáng tạo âm thanh cho hơn 40 bộ phim truyện điện ảnh, hơn 80 phim hoạt hình, nhiều phim truyện video và tài liệu khác. Trong số đó, nhiều phim đoạt giải thưởng cao tại các Liên hoan phim trong nước và quốc tế. Có thể kể các bộ phim truyện có giá trị của Điện ảnh Việt Nam: Ký ức Điện Biên, Sống trong sợ hãi, Đừng đốt, Mùi cỏ cháy và Đào, Phở và Piano - bộ phim cuối cùng ông tham gia năm 2023.

Do Bành Bắc Hải chuyên môn cao, trình độ thẩm âm đặc biệt nên các đạo diễn khi làm phim về chiến tranh đều muốn được cộng tác cùng ông. Nhiều phim hoạt hình do ông tham gia được giải cao: Xe đạp và ôtô, Chuyện những đôi giày, Ếch chia trăng, Chiếc lá… 

Cá nhân NSND Bành Bắc Hải đã đoạt 2 giải Âm thanh xuất sắc nhất Liên hoan Phim Việt Nam và 3 giải Âm thanh xuất sắc nhất Giải thưởng Cánh diều Hội Điện ảnh Việt Nam. Với những thành tích đó, NSND Bành Bắc Hải được Nhà nước phong tặng danh hiệu NSƯT năm 2007 và NSND năm 2016. 

Đáng nói ở người nghệ sĩ tài hoa này là không mấy quan tâm đến danh vị, chức tước. Niềm đam mê sáng tạo và khát vọng cống hiến mới là lẽ sống của ông. Bạn bè, đồng nghiệp luôn trân trọng và quý mến ông cũng bởi điều đặc biệt ấy. 10 năm cuối đời, dù sức khỏe không còn được như trước, NSND Bành Bắc Hải vẫn không ngừng sáng tạo. Có lẽ công việc và niềm đam mê nghệ thuật đã giúp ông kiên cường vượt qua những tháng ngày gian nan nhất.

Phim hoạt hình Món quà bất ngờ NSND Bành Bắc Hải làm vào tháng 1 năm 2025 chính là món quà cuối cùng ông dành tặng cho cuộc sống này. Dự định còn dang dở, những tìm tòi sáng tạo được ông hứa hẹn cùng đồng nghiệp. Vậy mà trái tim đam mê nghệ thuật ấy đã ngừng đập, để lại sự tiếc thương khôn nguôi cho gia đình, bạn bè và đồng nghiệp. 

Ngày 5/4, NSND Bành Bắc Hải ra đi giữa lúc sự đam mê sáng tạo và năng lực cống hiến cho nghệ thuật vẫn chưa hề cạn kiệt. Đây là một tổn thất lớn không gì bù đắp được. Người nghệ sĩ hết lòng vì nghệ thuật ấy vẫn ở lại với chúng ta, bởi tác phẩm của ông còn được nhớ trong lòng công chúng yêu điện ảnh nước nhà. 

Sức sống để lại

Nhà biên kịch Bành Mai Phương có sự gắn kết đặc biệt sâu sắc với gia đình người chú ruột, PGS Bành Bảo vì bà là người duy nhất nối nghiệp cha, chú. Bà hồi tưởng:

“Ông bà nội tôi sinh được 6 người con, 4 trai, 2 gái thì có bố tôi, nhà biên kịch Bành Bảo và chú tôi, Bành Châu là cùng theo nghiệp điện ảnh, vừa sáng tác vừa giảng dạy. Hai ông luôn gần nhau, như sinh đôi. Khi tôi nhỏ, nhà chú Châu ở Châu Long còn nhà tôi ở Dã Tượng. Sau đại gia đình về ở tầng 3 chung cư 20 Trần Quốc Toản, gồm nhà tôi và nhà hai chú Bành Bảo, Bành Minh. Bố mẹ tôi và chú thím Minh đều sinh 5 con, trai đầu và út; chú Bảo ít nhất, chỉ 3 con và Hải là con trai duy nhất, con cả của chú Châu là nhà thơ Bành Phương Lan sinh 1956 bằng tuổi tôi. Tôi là con thứ 4 của Bố Bảo. Khi học cấp 3, tôi học trường Việt Đức ca sáng thì Hải học trường Lý Thường Kiệt ca chiều, cùng một địa điểm. Bố tôi sang Moskva năm trước thì năm sau chú Bảo sang. Rồi cùng về Xưởng phim truyện, cùng đi chiến dịch 1975.

Tôi rất thân với Hải. Khi chưa lập gia đình, 13 đứa trẻ họ Bành chơi với nhau, lập câu lạc bộ do bố tôi chủ nhiệm. Hồi nhỏ ở Bắc Giang, anh chị em bố tôi đã có tờ báo tường. Nay tại Trần Quốc Toản, chỉ còn hai thím Bành Châu - Bành Minh. Thật đau xót khi tôi viết điếu văn cho em trai con chú của mình. Khi nhà báo Nguyễn Bảo Chân làm phim Người trao lửa ấm về Thày, nhà biên kịch Bành Châu, tôi có lấy ra kỉ vật là chiếc bật lửa Chú cho. Chồng con tôi không hút thuốc, mất chục năm không dùng mà bật lửa lên ngay. Kì lạ, ngọn lửa nghề của chú. Sau khi lấy chồng, tôi ở tập thể khu C là Trường Điện ảnh Việt Nam cuối đường Hoàng Hoa Thám.

Năm 1985, tôi được phân đất bên phố Thụy Khuê và xây nhà xong năm 1990 rồi mới có tủ đựng kỉ vật. Chú Châu đến chơi, cho chiếc bật lửa hình điện thoại nắp gập Motorola. 30 năm không dùng mà khi Bảo Chân quay, nó vẫn phát lửa. Có thời kì gia đình tôi có 6 người công tác tại Hãng phim truyện Việt Nam: Bố tôi, tôi, nhà quay phim NSND Trần Quốc Dũng - chồng tôi; nhà chú Châu có Bành Bắc Hải (âm thanh) và Bành Lan Hương (biên dịch tiếng Nga, Chủ tịch Công đoàn). Bố tôi và chú Bành Châu khi cùng làm tại Hãng phim cũng đã làm thày, sau đó bố tôi về Đại học Sân khấu Điện ảnh, còn chú là Tổng biên tập tạp chí Điện ảnh kịch trường, hai ông vẫn đi dạy đều và được các thế hệ học trò kính trọng. Tôi vẫn ở tại ngôi nhà 299 Thụy Khuê này 40 năm nay và rất quý các tư liệu, kỉ vật của bố, chú, gia đình".

NSND Bành Bắc Hải và NBK Bành Mai Phương tại LHPVN lần thứ 21 năm 2019 tại Vũng Tàu.

NSND Bành Bắc Hải nằm yên nghỉ bên cha chiều 13/4/2025 ở khu mộ họ Bành, nghĩa trang thị trấn Bố Hạ, huyện Yên Thế, Bắc Giang. Ông nội là trai Cầu Vồng Yên Thế; bà nội là gái Nội Duệ cầu Lim, ông thừa hưởng gen văn hiến Kinh Bắc. 42 phim truyện nhựa, 82 phim hoạt hình, chưa kể phim truyện video và phim tài liệu. Những món quà mà NSND Bành Bắc Hải dành tặng từ đam mê và tài năng của ông, ở lại.

Bành Mai Phương

Sân khấu Việt Nam - 50 năm một chặng đường

Ngày 30/4/1975 đã xóa đi khái niệm "Miền Bắc" - "Miền Nam". Trên đất nước ta chỉ có một dải thống nhất từ đỉnh...