Gia Điền - Nơi khai sinh báo chí văn nghệ

Mùa thu năm 1947, Tổng Bí thư Trường Chinh trực tiếp giao nhiệm vụ cho đồng chí Tố Hữu lên Việt Bắc cùng với nhà văn Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Đình Thi phụ trách công tác văn nghệ. Thời điểm này quân Pháp mở nhiều cuộc tấn công lớn đánh vào các căn cứ kháng chiến nhằm vây bắt và cô lập các cơ quan đầu não của Đảng và Chính phủ ở Việt Bắc.

Với lợi thế của một vùng đồi núi cây cối rậm rạp, mảnh đất Hạ Hòa - Phú Thọ là nơi có nhiều cơ quan Trung ương, nhiều văn nghệ sĩ, nhà báo trong và ngoài quân đội đến làm việc, lãnh đạo phong trào và hoạt động sáng tác, tuyên truyền. Gia Điền (Hạ Hòa) được chọn làm nơi để đóng trụ sở của Hội Văn nghệ Việt Nam và trụ sở của tạp chí Văn nghệ - cơ quan ngôn luận của Hội Văn nghệ Việt Nam do nhà thơ Tố Hữu làm Thư ký tòa soạn, cùng với Thế Lữ, Văn Cao, Nguyên Hồng và các cộng sự: Tô Ngọc Vân, Ngô Tất Tố, Nguyễn Đình Thi, Nam Cao, Kim Lân, Huy Cận, Hoài Thanh, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Hữu Đang, Trần Huyền Trân, Lưu Quang Thuận, Như Phong, Chế Lan Viên, Tô Hoài, Xuân Diệu, Thép Mới, Lưu Hữu Phước, Nguyễn Huy Tưởng, Xuân Thủy, Nguyễn Xuân Khoát...

Trong hoàn cảnh kháng chiến thiếu thốn nhưng với nhiệt huyết của các văn nghệ sĩ, nhiều đầu sách được ra đời, trong đó có những cuốn như: Những người ở lại của Nguyễn Huy Tưởng, Vượt lên bão táp của Nam Cao, Phố mới của Kim Lân, Dãy người (thơ) của Nguyên Hồng, Vỡ tỉnh của Tô Hoài, Nhận đường (tùy bút) của Nguyễn Đình Thi, Núi yên ngựa của Ngô Tất Tố, Văn Lỗ Tấn của Phan Khôi dịch...

Đoàn công tác của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam thăm nơi đặt tấm bia lưu dấu sự kiện Đại hội thành lập Hội Văn nghệ Việt Nam vào năm 1948 tại làng Dộc Phát (nay là Khu 1) xã Yên Kỳ.

Nơi đây, Hội Văn nghệ Việt Nam cũng làm những công việc cần thiết để chuẩn bị cho Đại hội lần thứ nhất thành lập Hội Văn nghệ Việt Nam - tiền thân của Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam ngày nay. Số tạp chí Văn nghệ đầu tiên, tiền thân của báo chí văn nghệ ngày nay ra đời cuối tháng 3 và được phát hành rộng rãi đầu tháng 4/1948. Ở đây còn đóng trụ sở đầu tiên của Nhà xuất bản Văn nghệ do nhà văn Nguyễn Đình Thi làm giám đốc…

Từng là Ủy viên Đoàn Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, Chủ tịch Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Phú Thọ tròn 13 năm, những năm qua được tháp tùng nhiều văn nghệ sĩ tên tuổi của đất nước như: Tố Hữu, Nguyễn Đình Thi, Huy Cận, Kim Lân, Tô Hoài, Văn Cao, Đỗ Nhuận, Tô Ngọc Vân, Nguyễn Xuân Sanh, Hữu Thỉnh, Nguyễn Trí Huân, gia đình nhà viết kịch Lưu Quang Vũ…, tham gia cùng nhiều đoàn văn nghệ sĩ của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam trong những chuyến trở về nguồn, qua tìm hiểu tôi được biết rõ hơn về một thời văn nghệ kháng chiến gian khó lúc đó, nhưng lại sản sinh ra biết bao tên tuổi lớn của nền văn nghệ nước nhà, cùng với những tác phẩm của họ sẽ trường tồn với thời gian, gắn bó với các địa danh của Phú Thọ như: Gia Điền, Xuân Áng, Yên Kỳ. Đồng thời cũng hiểu thêm về sự ra đời của những số tạp chí Văn nghệ đầu tiên với 72 trang tin; tạp chí được biên tập bản thảo ở Gia Điền, rồi được giao cho hai nhà văn Nguyên Hồng và Kim Lân đi in tận Thản Sơn, huyện Lập Thạch của tỉnh Vĩnh Phúc.

Khi tạp chí in xong, ai ai cũng hồ hởi chào đón đứa con tinh thần của mình ra đời trong kháng chiến. Đặc biệt là hai nhà thơ Huy Cận và Xuân Diệu lúc đó đang ở Bắc Giang nhận được tạp chí gửi sang rất cảm động. Sau này Xuân Diệu có viết: “Huy Cận và tôi nhận được số văn nghệ đầu tiên tay run run, giấy bản sản xuất ở Thanh Cù, nơi có nhiều cây dó.

Đoàn công tác của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam chụp ảnh lưu niệm tại tấm bia lưu dấu nơi đặt trụ sở của Hội Văn nghệ Việt Nam và trụ sở của tạp chí Văn nghệ (khởi nguồn của tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam và Thời báo Văn học nghệ thuật) tại xóm Gốc Gạo, xã Gia Điền.

Có lần tôi đi qua một đồi dó Phú Thọ đang nở hoa tím phớt, thơm ngạt ngào suốt đời không quên, suốt mấy số văn nghệ in bằng thứ giấy thủ công ấy, đôi lúc mắt vừa đọc văn, tay lại tẩn mẩn giở trang sách ra một cọng rơm nhỏ. Ôi! Cái sức mạnh của sản phẩm tinh thần tuyệt làm sao! Cái vùng giáp ranh giữa hai tỉnh Thái Nguyên và Bắc Giang này có con chim từ bên Phú Thọ, từ chỗ Tố Hữu đóng, bay sang nó tung đôi cánh 72 trang của nó ra, nó vỗ vỗ còn nghe tiếng giấy reo với mực nhà in; và thế là một cái gì tinh túy nhất trong tâm trí chúng tôi được xâu chuỗi lại thành một sức mạnh! Cất lên thành nghệ thuật...”.

Rồi các tạp chí số 2, 3, 4, 5 cũng đều được biên tập hoàn thiện bản thảo ở Gia Điền và được giao cho nhà thơ Xuân Diệu đem đi in ở báo Cứu quốc, lúc đó cũng đóng tại xã Gia Điền, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ. Trong đó, tạp chí số 3 là số tạp chí đặc biệt chào mừng Đại hội thành lập Hội Văn nghệ Việt Nam cuối tháng 7/1948 với nhiều bài viết sâu sắc.

Lần giở mục lục số tạp chí Văn nghệ đầu tiên có: Nhận đường của Nguyễn Đình Thi, Cá nước của Tố Hữu, Nhớ máu của Trần Mai Ninh, Ấp đồn cháy của Nguyên Hồng, Làng của Kim Lân.

Mục Văn nghệ - Thời đại có: Ý nghĩa của một bạn văn nghệ - chuyện thơ của Tố Hữu; kịch của Nguyễn Huy Tưởng; Đọc sách: Một trò chơi ngồ ngộ của Như Phong; Những con người và những con khác của Vittorini; mục Trên những nẻo đường đất nước có: Lá thư trong Quảng Trị; Nét quê; Hai ông cụ; Ông chủ tịch xã Th.S...; Ông già Diện của Nguyễn Huy Tưởng; Một sống một chết của Lãng Khê; Sống của Như Mai; Dọc đường tàn phá; Phiên chợ; Vực thẳm của Nguyên Hồng. Số 1 còn có nhạc phẩm Sông Lô của Văn Cao.

Tạp chí Văn nghệ

Trong bút kí Nhận đường, chúng ta thấy toát lên ở Nguyễn Đình Thi là một nhà văn yêu nước. Ông nghĩ về những anh bộ đội mặt vàng sốt rét nhưng đang lội bùn quần nhau với giặc ở những nơi thăm thẳm. Đó là những địa danh như Thu Cúc, Nghĩa Lộ, Khau Có, Tú Lệ, Đồn Vàng rồi Tam Đảo, Cây số Tám, Làng Mạ, Làng Mấu, Bến Then... Ông cho rằng đất nước đang bị xâm lăng bôi bẩn, quyền sống, quyền làm người của chúng ta lại bị xâm hại lần nữa. Và ông viết: “Chúng ta quây quần tất cả quanh ngọn cờ dân tộc, viết, vẽ, làm nhạc kháng chiến trên mặt trận văn nghệ, mặt trận văn hóa, tư tưởng những mong mỗi sáng tác là một viên đạn bắn vào đầu kẻ thù”.

Trong bài viết Những kỉ niệm xung quanh tạp chí Văn nghệ, nhà thơ Xuân Diệu đã từng viết: “Tôi còn nhớ những địa điểm mà Hội Văn nghệ, đồng thời là tạp chí Văn nghệ đã ở: Đan Hạ trên bờ sông Thao, giáp giới tỉnh Yên Bái; Thản Sơn cũng bên bờ sông Thao, nhưng ở phía xuôi hơn; lá cọ Phú Thọ như mặt trống căng mà lại dựng thẳng, mưa tạt nghiêng vào lá, đánh từng nốt nhạc tròn trịa du dương. Bài thơ Bầm ơi của Tố Hữu (1947) là viết trong vùng này:

Mưa phùn ướt áo tứ thân

Mưa bao nhiêu hạt thương bầm bấy nhiêu!

Tôi liên tưởng đến lòng ưu ái của nhà thơ. Sợ bà Bầm ướt anh cầm cái nón hay chí ít một tàu lá cọ che mưa cho bà cụ.

Bà Bủ nằm ổ chuối khô

Bà không ngủ được, bà co bời bời.

Cũng là ở vùng đất Phú Thọ - Hùng Vương có nhiều tiếng cổ này... rồi sau đó do yêu cầu của cuộc kháng chiến, cơ quan Hội và tạp chí Văn nghệ chuyển sang huyện Đại Từ - Thái Nguyên bên cạnh các cơ quan Trung ương. Các số tạp chí Văn nghệ tiếp theo được thực hiện ở đó, trong đó có nhiều số chuyên đề: số Văn nghệ bộ đội; số Chiến dịch Sông Thao; số Hội nghị tranh luận; Văn nghệ các nước bạn... đặc biệt là số mừng thọ Hồ Chủ Tịch 60 tuổi với những bài viết thể hiện niềm yêu thương và thành kính của lớp văn nghệ sĩ kháng chiến đối với Bác Hồ.

Thấm thoắt đã 75 năm kể từ khi số tạp chí Văn nghệ đầu tiên ra đời. Từ đó đến nay, liên tục có các chuyến trở về nguồn của các lớp văn nghệ sĩ sau này, thăm lại cái nôi của nền văn nghệ Việt Nam, của báo chí văn nghệ, nơi các văn nghệ sĩ hàng đầu đất nước đã có những năm tháng sống và sáng tác trong điều kiện kháng chiến vô cùng khó khăn thiếu thốn. Bên cạnh đó là các hoạt động tình nghĩa nhằm tri ân mảnh đất năm xưa nuôi dưỡng bao tâm hồn văn nghệ sĩ như: Tặng quà, sách báo, những suất học bổng cho quỹ khuyến học các xã nơi đặt trụ sở đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam, nơi khai sinh ra báo chí văn nghệ...

Gần đây nhất trong chuỗi sự kiện hoạt động kỷ niệm 75 năm thành lập Hội Văn nghệ Việt Nam, 75 năm tạp chí Văn nghệ ra số đầu tiên, 80 năm Đề cương về văn hóa Việt Nam, ngày 30/5/2023 đoàn công tác của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam do PGS.TS, nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân - Bí thư Đảng đoàn, Chủ tịch Liên hiệp làm Trưởng đoàn đã có chuyến trở về nguồn, cùng đi có TS Nguyễn Thành Nô - Phó Chủ tịch Thường trực Liên hiệp, NSND Vương Duy Biên - Phó Chủ tịch Chuyên trách Liên hiệp, PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện - nguyên Tổng Biên tập tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam; nhà văn, nhà báo Hoàng Dự - Tổng Biên tập Thời báo Văn học nghệ thuật, lãnh đạo các Hội chuyên ngành Trung ương, Chủ tịch Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Phú Thọ… đã có chuyến đi trở về nguồn, thăm lại những địa danh của một thời văn nghệ kháng chiến, trong đó có thôn Gia Điền nơi đặt tấm bia ghi nhớ: “Tại thôn Gia Điền, trong kháng chiến chống Pháp đã đóng trụ sở đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam (1948 - 1949).

Cùng với cơ quan thường trực Hội có tạp chí Văn nghệ và nhà xuất bản Văn nghệ” ngay trên nền nhà cũ của bà Bủ Gái. Khi các đoàn công tác thăm lại nơi đây, thường được các đồng chí cán bộ, cùng đại diện người dân xã Gia Điền đều nhắc nhớ những kỉ niệm xưa với các văn nghệ sĩ tên tuổi, đặc biệt nhà thơ Tố Hữu với bài thơ nổi tiếng Bầm ơi!. Bà Bủ Gái, nguyên mẫu người mẹ trong bài thơ ở xóm Gốc Gạo, đã nhường căn nhà tranh vách đất cho Hội Văn nghệ Việt Nam lúc ấy. Nhân dịp này các đoàn công tác đều tặng những suất học bổng, phần quà, sách báo cho các trường học, hội khuyến học của xã… mong muốn mảnh đất này sẽ có nhiều học sinh giỏi văn, sau này trở thành những nhà văn, nhà thơ tên tuổi trong tương lai, nối tiếp truyền thống thủ đô văn nghệ kháng chiến của quê hương.

Ngày nay, Thời báo Văn học nghệ thuật - cơ quan ngôn luận của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, cùng với tạp chí Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam, tạp chí văn nghệ của các Hội Văn học nghệ thuật địa phương trong cả nước chính là sự tiếp nối, kế thừa và phát triển của tạp chí Văn nghệ mà số đầu tiên được khai sinh tại xã Gia Điền, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ; kế tục sự nghiệp của các văn nghệ sĩ tài năng trong kháng chiến chống Pháp đã không ngừng phát triển về mọi mặt, trở thành những diễn đàn quan trọng của giới văn nghệ sĩ cả nước và các vùng miền, phản ánh những vấn đề của đời sống xã hội, thông qua các tác phẩm văn chương, nghệ thuật. Vì một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xứng với công lao gây dựng của cả một lớp văn nghệ sĩ tài năng và tâm huyết đã để lại.          

Đỗ Ngọc Dũng

Phát huy thế mạnh để phát triển báo chí của Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam

Nhân dịp kỷ niệm 98 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2023) và hướng tới kỷ niệm 75 năm thành lập Liên...