Nga tái sử dụng chiêu này để né tránh lệnh trừng phạt của phương Tây

Kinh tế Nga đối phó trừng phạt bằng cách cổ điển

Trao đổi hàng hóa kiểu cũ đang gia tăng trong thương mại quốc tế của Nga lần đầu tiên kể từ thập niên 1990, khi các công ty tìm cách né tránh lệnh trừng phạt phương Tây bằng cách đổi lúa mì lấy ô tô Trung Quốc hay hạt lanh lấy vật liệu xây dựng.

Mặc dù Nga đang xây dựng quan hệ thân thiết với Trung Quốc và Ấn Độ, sự trở lại của trao đổi hàng hóa cho thấy xung đột ở Ukraine đã làm biến dạng mối quan hệ thương mại của nhà sản xuất tài nguyên lớn nhất thế giới này, ba thập kỷ sau khi Liên Xô sụp đổ năm 1991 mở ra hội nhập kinh tế Nga với phương Tây.

Hoa Kỳ, châu Âu và các đồng minh đã áp đặt hơn 25.000 lệnh trừng phạt lên Nga liên quan đến xung đột ở Ukraine năm 2022 và việc sáp nhập Crimea năm 2014, nhằm làm sụp đổ nền kinh tế 2.200 tỷ USD của Nga và làm suy yếu sự ủng hộ dành cho Tổng thống Vladimir Putin.

Washington cũng áp thuế lên Ấn Độ để đáp trả việc nước này mua dầu của Nga.

Một chiếc ô tô chạy dọc con đường phân cách giữa cánh đồng lúa mì và lúa mạch đang chín gần làng Solgon, cách thành phố Krasnoyarsk ở Siberia, Nga 308 km (191 dặm) về phía tây nam, ngày 7/8/2010. Ảnh: REUTERS

Tổng thống Putin tuyên bố nền kinh tế Nga đã vượt kỳ vọng, tăng trưởng nhanh hơn các nước G7 trong hai năm qua, bất chấp dự đoán sụp đổ từ phương Tây. Ông yêu cầu các doanh nghiệp và quan chức tìm mọi cách vượt qua lệnh trừng phạt.

Tuy nhiên, nền kinh tế Nga đang có dấu hiệu căng thẳng, với ngân hàng trung ương cho biết đang trong suy thoái kỹ thuật và chịu lạm phát cao.

Một số biện pháp trừng phạt – đặc biệt là việc ngắt kết nối các ngân hàng Nga khỏi hệ thống thanh toán SWIFT năm 2022 và cảnh báo của Washington với các ngân hàng Trung Quốc năm ngoái về việc hỗ trợ chiến tranh của Nga – đã làm gia tăng nỗi lo về trừng phạt thứ cấp.

"Một số ngân hàng Trung Quốc sợ bị đưa vào danh sách trừng phạt thứ cấp, nên họ không nhận tiền từ Nga," một nguồn tin trong thị trường thanh toán nói với Reuters.

Nỗi lo này dường như là nguyên nhân dẫn đến sự xuất hiện của các giao dịch trao đổi hàng hóa, vốn khó bị truy vết hơn. Năm 2024, Bộ Kinh tế Nga ban hành tài liệu hướng dẫn 14 trang về “Giao dịch Trao đổi Hàng hóa Quốc tế,” khuyến nghị doanh nghiệp sử dụng phương pháp này để né trừng phạt. Tài liệu thậm chí đề xuất tạo một nền tảng giao dịch hoạt động như sàn trao đổi hàng hóa.

“Giao dịch trao đổi hàng hóa quốc tế cho phép trao đổi hàng hóa và dịch vụ với các công ty nước ngoài mà không cần giao dịch quốc tế,” tài liệu của bộ cho biết, viện dẫn “điều kiện hạn chế do trừng phạt.”

Cho đến gần đây, có rất ít bằng chứng về sự quan tâm thương mại đối với các giao dịch này. Tuy nhiên, tháng trước, Reuters đưa tin Công ty Công nghệ Mỏ dầu Longpan Hải Nam của Trung Quốc tìm cách đổi thép và hợp kim nhôm lấy động cơ tàu thủy. Công ty này không phản hồi yêu cầu bình luận.

Reuters đã xác định được tám giao dịch trao đổi hàng hóa dựa trên nguồn tin thương mại, tuyên bố công khai từ hải quan và công ty. Các giao dịch này chưa từng được báo cáo trước đây.

Tiền giấy Rubles Nga và Nhân dân tệ Trung Quốc

Dù Reuters không thể xác định giá trị hoặc khối lượng tổng thể của trao đổi hàng hóa trong nền kinh tế Nga do tính minh bạch thấp, ba nguồn tin thương mại cho biết phương thức này đang ngày càng phổ biến.

“Sự gia tăng của trao đổi hàng hóa là biểu hiện của việc phi đô-la hóa, áp lực trừng phạt và vấn đề thanh khoản giữa các đối tác,” Maxim Spassky, Tổng Thư ký Liên minh Công nghiệp và Doanh nhân Nga - Á, cho biết. Ông nói thêm rằng khối lượng trao đổi có thể sẽ tiếp tục tăng.

Một nguồn tin thương mại giấu tên do tính nhạy cảm của thông tin cho biết hệ thống này giúp né tránh lệnh trừng phạt ngắt kết nối ngân hàng Nga khỏi giao dịch bằng USD và euro.

Ba nhà phân tích cho rằng sự chênh lệch ngày càng lớn giữa số liệu thương mại quốc tế của ngân hàng trung ương và hải quan, lên tới 7 tỷ USD trong nửa đầu năm nay, có thể là dấu hiệu của quy mô trao đổi hàng hóa.

Đáp lại yêu cầu bình luận, Hải quan Nga xác nhận đã thực hiện trao đổi hàng hóa với nhiều quốc gia “cho một loạt hàng hóa.” Tuy nhiên, họ cho rằng số lượng giao dịch này không đáng kể so với tổng khối lượng hợp đồng thương mại quốc tế.

Thặng dư thương mại quốc tế của Nga từ tháng 1 đến tháng 7 giảm 14% so với năm trước, đạt 77,2 tỷ USD, theo dữ liệu từ Cơ quan Hải quan Liên bang. Xuất khẩu giảm 11,5 tỷ USD xuống 232,6 tỷ USD, trong khi nhập khẩu tăng 1,2 tỷ USD lên 155,4 tỷ USD.

Chính phủ và ngân hàng trung ương từ chối thảo luận về trao đổi hàng hóa với Reuters, chỉ nói rằng không có dữ liệu về các giao dịch này vì chúng sẽ được tính vào tổng số liệu nếu được báo cáo hợp pháp. Một nguồn tin thân cận với chính phủ cho rằng chênh lệch dữ liệu có thể do khác biệt về phương pháp tính.

Ô tô đổi lấy lúa mì

Trong một giao dịch được Reuters xác định từ hai nguồn tin thương mại, ô tô Trung Quốc được đổi lấy lúa mì Nga. Theo một nguồn tin, đối tác Trung Quốc yêu cầu phía Nga thanh toán bằng lúa mì.

Đối tác Trung Quốc mua ô tô bằng nhân dân tệ. Phía Nga mua lúa mì bằng rubles. Sau đó, lúa mì được đổi lấy ô tô.

Reuters không thể xác định khối lượng giao dịch hay cơ chế định giá lúa mì và ô tô.

Trong hai giao dịch khác, hạt lanh được đổi lấy các sản phẩm như thiết bị gia dụng và vật liệu xây dựng từ Trung Quốc, theo tuyên bố của hải quan. Các chuyên gia về thương mại quốc tế của Nga cho biết một giao dịch hạt lanh, được ghi nhận trong báo cáo hải quan vùng Ural năm 2024, ước tính trị giá khoảng 100.000 USD.

Trung Quốc là nhà nhập khẩu lớn hạt lanh Nga, được sử dụng trong công nghiệp và sản phẩm dinh dưỡng.

Trong các giao dịch khác, kim loại được giao cho Trung Quốc để đổi lấy máy móc, dịch vụ Trung Quốc được đổi lấy nguyên liệu thô, và một nhà nhập khẩu Nga mua nhôm để thanh toán cho công ty Trung Quốc. Một giao dịch liên quan đến Pakistan.

Một số giao dịch trao đổi đã cho phép nhập hàng hóa phương Tây vào Nga bất chấp lệnh trừng phạt, hai nguồn tin biết về giao dịch cho biết, nhưng không cung cấp chi tiết về hàng hóa.

Tại Diễn đàn Kinh doanh Kazan Expo tháng 8, các công ty Trung Quốc nêu vấn đề thanh toán là trở ngại cho thương mại song phương. Ông Xu Xinjing, chủ tịch Công ty Công nghệ Mỏ dầu Longpan Hải Nam, cho rằng trao đổi hàng hóa có thể là giải pháp.

Phát biểu tại hội nghị, ông Xu nói rằng “trong điều kiện hạn chế thanh toán hiện nay,” trao đổi hàng hóa mang lại cơ hội mới cho các doanh nghiệp ở Nga và các nước châu Á.

Trao đổi hàng hóa gây hỗn loạn những năm 1990

Sau khi Liên Xô sụp đổ vào những năm 1990, trao đổi hàng hóa gây hỗn loạn trong nền kinh tế khi các chuỗi giao dịch phụ thuộc được thiết lập cho mọi thứ từ điện, dầu đến bột mì, đường và giày dép, dẫn đến các vụ lừa đảo giá cả khiến giá trị khó xác định và mang lại lợi nhuận lớn cho một số người.

Khi đó, thiếu tiền mặt, lạm phát cao và liên tục phá giá khiến trao đổi hàng hóa trở nên hấp dẫn. Hiện nay, dù có nhiều tiền, trao đổi hàng hóa được thúc đẩy bởi áp lực liên tục thay đổi từ mối đe dọa trừng phạt của phương Tây đối với Nga và Trung Quốc.

Nga cho rằng các lệnh trừng phạt của phương Tây là bất hợp pháp và Trung Quốc chỉ trích chúng là phân biệt đối xử.

Trao đổi hàng hóa không phải là cách duy nhất. Một số nhà giao dịch sử dụng “đại lý thanh toán,” những người thu phí để hỗ trợ thanh toán qua nhiều phương thức, nhưng các giao dịch này có thể rủi ro.

Một cách khác là thông qua Ngân hàng VTB thuộc sở hữu nhà nước của Nga, có chi nhánh ở Thượng Hải. Một số khác sử dụng tiền mã hóa gắn với USD.

“Doanh nghiệp nhỏ đang tích cực sử dụng tiền mã hóa. Một số vận chuyển tiền mặt, một số làm việc qua bù trừ, một số đa dạng hóa tài khoản với các ngân hàng khác nhau,” Sergey Putyatinsky, Phó Chủ tịch phụ trách vận hành và CNTT tại BCS, một công ty tài chính hàng đầu của Nga, cho biết.

“Chưa có giải pháp công nghệ sẵn có. Nền kinh tế đang tồn tại, và doanh nghiệp đồng thời áp dụng 10-15 phương thức thanh toán khác nhau,” ông nói.