Nhiếp ảnh nghệ thuật từ chân dung cuộc sống đến chân dung con người

Năm 1982, trong một lần vào chụp ảnh và làm sách tại phố cổ Hội An-Đà Nẵng, tôi được tiếp xúc với một nữ biệt động thành, một tình báo viên khá xinh đẹp ở một quán cà phê bên sông Hàn. Cô ấy còn là người mẫu cho họa sĩ Lưu Công Nhân vẽ nhiều lần và kiến trúc sư - họa sĩ KaZik (người Ba Lan) cũng đã vẽ. Trong câu chuyện vui, tôi liền vào đề:

- Em quả là vinh dự, đã “lọt vào mắt xanh” của hai họa sĩ tài danh và có được những bức chân dung tuyệt mỹ. Theo em, em thích họa sĩ nào vẽ hơn?

Cô gái liền trả lời:

- Họa sĩ Lưu Công Nhân thường vẽ đẹp hơn người mẫu. Rất nhiều cô gái bị chinh phục. Nhưng vẽ đúng về em, phải là họa sĩ KaZik. Ông ấy vẽ chân dung em không xinh đẹp, nhưng ông ấy vẽ đôi mắt của em “nhảy” ra nửa khuôn mặt, làm em giật mình!. Bị “bắt đúng mạch” em choáng liền. Ngoài tài năng hội họa, ông ấy còn là một chiêm tinh gia khá nhạy cảm, ông ấy “đọc” được cả nội tâm nhân vật đang vẽ, thật đáng sợ!

Nghe cô gái nói, tôi thật sự cảm phục về cảm quan thẩm mỹ của cô ấy. Nhiếp ảnh cũng vậy. Người có tay nghề vững, họ có thể chụp chân dung đẹp hơn người mẫu không mấy khó khăn. Khi đối tượng bị chinh phục, nói gì, yêu cầu gì họ cũng làm theo, nhưng “chộp” được bức chân dung “có thần” không phải là chuyện dễ.

Nhà văn Nguyễn Tuân. Ảnh: Hoàng Kim Đáng

Tôi cũng có đôi chút thuận lợi, được tiếp cận môi trường văn nghệ, được làm quen với một số văn nghệ sĩ nổi tiếng nên có dịp quan sát ngoại hình, tìm hiểu về cá tính, cuộc sống riêng tư của họ, tác phẩm của họ, trước khi hướng ống kính vào con người đó, bức chân dung đó.

Người đầu tiên tôi chụp là nhà thơ Tú Mỡ với ánh mắt cười hóm hỉnh, khi ông đọc bài thơ vui nói rằng: Hội Nhà văn Việt Nam đã thành lập Ban lễ tang, đã viết xong điếu văn cho nhà thơ Tú Mỡ, nhưng bác Tú lại không chết. Ông đọc bài thơ đó rồi cười hì hì: “Nào ngờ Tú Mỡ đã sống lại và lễ tang phải đình”. Bài “Mẩu chuyện nhỏ khi chụp ảnh nhà thơ Tú Mỡ” đã được in trong tuyển tập “Tú Mỡ - Thơ và đời” do Nxb Văn học xuất bản năm 1982.

Nhà phê bình mỹ thuật Nguyễn Trân là người có cá tính cực đoan, bằng mọi giá khi bảo vệ chân lý, bảo vệ chính kiến của mình. Một lần tôi theo ông đến cuộc hội thảo, chờ đến lúc tranh luận gay gắt nhất, ông nghển cao cổ, giơ một cánh tay khẳng khiu lên trời, bằng động tác ấy ông thể hiện ý chí quyết liệt đến cùng để bảo vệ ý kiến của mình. Chụp chân dung ông, tôi chỉ cần “cắt” khuôn hình từ chiếc cổ gầy gân guốc đến cánh tay giơ thẳng đứng ấy. Ấy chính là chân dung mang tính cách Nguyễn Trân.

Thanh Tịnh là nhà thơ rất cầu kỳ trong cuộc sống và trau chuốt trong câu chữ. Ông là một trong số ít văn nghệ sĩ có thú sưu tầm đồ cổ để trưng bày. Tòa soạn cử tôi đến chụp chân dung ông để in báo. Tôi đến gặp ông vào một ngày cuối tuần nhưng ông khất để thứ 3 tuần sau vì ông đang có khách. Đúng hẹn, sáng thứ 3 tuần sau tôi có mặt, đã thấy ông đứng trước gương đang cạo râu, sửa sang quần áo. Tính cầu kỳ cẩn thận của nhà thơ đã “hiện ra” đây rồi! Tôi liền chụp ngay hình ông đang soi gương cạo râu, rồi chụp ông đang khoác áo. Khi ông chuẩn bị xong thì việc chụp của tôi cũng hoàn tất. Lát sau ông quay vào phòng khách mỉm cười:

- Thanh Tịnh đã chuẩn bị xong, mời chú cứ việc chụp!

- Thưa bác! Cháu đã chụp xong chân dung nhà thơ Thanh Tịnh rồi ạ. Bây giờ chỉ xin bác một bức chân dung cận cảnh in báo để bạn đọc nhận ra nhà thơ Thanh Tịnh nổi tiếng mà thôi!

Sinh thời, nhà văn - nhà viết kịch, đạo diễn, NSND Tào Mạt thường đến nhà tôi chơi và ông rất thích vào bếp tự tay chế tác các món ăn theo sở thích. Nhưng khi “máu nghề nghiệp”`nổi lên là ông quên biến mọi sự để “nhập tần” vào nghệ thuật chèo. Tay ông đang cầm chén rượu, tay kia đang múa vũ điệu chèo. Hình tượng đó rất “chèo”, và cũng rất “Tào Mạt”. Ngay lập tức tôi bấm máy để giữ lại bức chân dung ấy.

Trong đời cầm máy, tôi đã để nhiều tâm sức nghiên cứu vào hai nhân vật nổi tiếng, đó là nhà văn Nguyễn Tuân (tôi gọi là Tướng Văn) và Đại tướng Võ Nguyên Giáp (là Tướng Võ - biểu tượng của Việt Nam chiến thắng).

Nhà văn Nguyễn Tuân không chỉ tài hoa nổi tiếng ở trong nước mà văn nghệ sĩ ở các nước xã hội chủ nghĩa gần như đều biết đến tên tuổi ông. Ở Liên Xô có người ví Nguyễn Tuân là Tolstoi của Việt Nam. Khi Nguyễn Tuân mất, nhà văn Kim Lân viết bài “Anh là người sung sướng nhất”. Quả đúng như vậy! Dù cuộc sống khó khăn đến mấy ông vẫn tìm ra cách sống riêng đàng hoàng “rất Nguyễn Tuân”.

Tôi để tâm nghiên cứu ngoại hình ông, từ đôi mắt, cái miệng, mái tóc trắng phau đến chiếc can (ba toong) ông thường dùng. Chiếc ba toong như một  “cuốn nhật ký sống” bởi vì đi đến đâu ông cũng ghi địa danh vào đấy. Ông là người có cá tính mạnh, đầy bản lĩnh khi sử dụng ngòi bút, không bao giờ chịu uốn cong. Thái độ yêu ghét cũng hết sức rõ ràng. Nguyễn Tuân rất ghét những kẻ kém tài lại đố kỵ và hay nịnh hót. Ông có hẳn một bản danh sách những nhà văn cơ hội và gọi đó là “những thằng hèn!”.

Có lẽ từ những đặc tính ấy cũng là cơ hội để tôi có thời cơ “bắt” đúng được chân dung Nguyễn Tuân để lúc nhìn bức chân dung của mình ông phải thốt lên “rất Nguyễn Tuân” và ông đích thân chọn in bức chân dung ấy trong tuyển tập văn chương của mình do Nxb Văn học xuất bản năm 1982.

Vào một ngày cuối tuần tháng 3 năm 1982, nhà văn Nguyễn Tuân đến tòa soạn báo Văn Nghệ nhờ tôi chụp cho một bức chân dung làm hộ chiếu để đi Campuchia. Ông đến bất ngờ nên tôi chưa kịp tạo ra tình huống để đưa “bác Nguyễn” vào ống kính. Tôi bèn nghĩ kế hoãn binh để tìm phương án thực hiện. Tôi nói với ông:

- Thưa bác! Rất tiếc hôm nay cháu lại để máy ảnh ở nhà, mãi trên làng Cót, xã Yên Hòa, Cầu Giấy. Vậy xin khất bác sang thứ 3 tuần sau mời bác đến.

Đúng 8 giờ sáng thứ 3 tuần sau, nhà văn Nguyễn Tuân đủng đỉnh, tay chống ba toong bước vào Tuần báo Văn Nghệ để nhờ tôi chụp chân dung hộ chiếu. Hiện trường là sân sau của Tòa soạn đã tề tựu các nhân vật: nhà nghiên cứu phê bình, thư ký tòa soạn Hữu Nhuận, nhà thơ Phạm Tiến Duật, nhà thơ Bế Kiến Quốc cùng một số anh chị em trong tòa soạn và đã chuẩn bị trước những câu chọc tức nhà văn. Nếu câu nói mở đầu của tôi thất bại thì đã có hai ba trợ thủ khác sẵn sàng “khiêu chiến” để trêu tức ông.

Nhà văn Nguyễn Tuân chống can đủng đỉnh bước vào và hỏi luôn:

- Bạn Đáng có nhà không đấy?

- Dạ! Cháu đang chờ bác đến đấy ạ! Rồi chớp thời cơ tôi thông báo luôn: cách đây mấy hôm, cháu được nhà văn có tên trong danh sách đen của bác tặng cháu một cuốn tiểu thuyết, về nhà đọc thấy hay tuyệt, bác ạ!

- Hay à? Cậu nói đúng với ý nghĩ của mình đấy chứ?

- Vâng! - Tôi trả lời ngọt xớt.

Đột nhiên ông nhìn tôi chằm chằm, rồi nhìn mọi người với nụ cười mỉa mà rằng:

- Này cậu Đáng! Từ trước đến giờ tôi quý cậu bởi cậu có một chút năng khiếu bẩm sinh, cảm thụ tác phẩm văn học khá tốt, đọc và đánh giá tác phẩm khá chuẩn, nhưng đến hôm nay tôi đã nhầm!

Bỗng mặt tôi tái đi và đổi giọng:

- Thành thật xin lỗi bác. Cháu hơi liều, thử xem phản ứng của bác vậy thôi, chứ có nhà văn nào tặng sách đâu. Bây giờ cháu xin chụp đền bác bức chân dung hộ chiếu nhé. Nào! Một hai ba…tách!

Một tuần sau, tôi mang ảnh hộ chiếu đến nhà bác Nguyễn và phóng thêm mấy tấm ảnh tôi chụp lén lúc đầu. Bác Nguyễn ngắm rất kỹ bức chân dung trên tay, không giấu nổi nét vui mừng trên khuôn mặt: “Đây đúng là Nguyễn Tuân, rất đúng Nguyễn Tuân rồi. Mình xin cậu. Hóa ra hôm trước mình bị mắc lừa cậu. Giỏi! Giỏi!”. Sau này bác Nguyễn Tuân đích thân tuyển chọn bức ảnh ấy để in trong tuyển tập và chỉ có một tấm chân dung duy nhất ấy được tuyển chọn in vào Tổng tập văn học Nguyễn Tuân gồm 5 tập do Nxb Văn học xuất bản năm 2000.

Một lần khác, khi nhà văn Nguyễn Tuân xuống Hải Phòng dự hội nghị BCH Hội Nhà văn Việt Nam tại Đồ Sơn. Chiều thứ 7 nghỉ họp, nhà văn Nguyễn Tuân từ ngôi nhà nghỉ dưỡng của Đại tướng Võ Nguyên Giáp, tay cầm ba toong thư thả bước ra, dưới cái nắng chiều chếch ngược, ông tiến về phía nhà văn Bùi Hiển đang đứng nói chuyện với cô Hiền (cán bộ Ban đối ngoại, con gái nhà văn Nguyễn Huy Tưởng). Hình ông như được dựng tượng trước một thân cây phượng ngược sáng đen kịt, bật lên bộ tóc trắng phau. Ông nói với giọng đủng đỉnh pha chút khôi hài:

- Này anh Bùi Hiển! Anh đang tán chuyện với ai đấy nhỉ? Đó là cháu Hiền con gái nhà văn Nguyễn Huy Tưởng, ông ấy là bạn thân của chúng ta đấy nhé!

Ông cười rất hóm, ánh lên khuôn mặt, ánh mắt và cái miệng đặc biệt Nguyễn Tuân. Chiếc can trong tay ông vừa nhô lên, in trên mặt đường nhựa màu ghi xám, tạo nên một bố cục cân bằng, vừa có tính chất ngang tàng, rất “ăn nhập” với khí phách Nguyễn Tuân. Tôi đã chụp được nhà văn ở khuôn hình đó và khi đem bức ảnh đến tặng, bác Nguyễn Tuân trầm trồ khen và nhờ tôi in thêm hàng chục tấm để dùng khi trả lời phỏng vấn các báo trong và ngoài nước.

Trong một bức thư ngắn của nhà văn Nguyễn Tuân gửi nhà văn Tô Hoài (Tổng biên tập báo Người Hà Nội) có đoạn viết: “Kính gửi ông Tô Hoài, ông cho tôi xin lại bản thảo của bài viết cho số tết và cái “Colitxe” ảnh do Hoàng Kim Đáng chụp khi tôi cầm chiếc ba toong. Xin cảm ơn!”. Bức thứ ba tôi chụp bác Nguyễn năm 1983 tại rừng mơ của nông trường sông Bôi (Hòa Bình), ngày ấy là tỉnh Hà Sơn Bình.

Bức ảnh thứ hai đề cập đến là bức chân dung Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp chụp năm 1991 khi Đại tướng vừa tròn 80 tuổi. Bức ảnh này được sử dụng rộng rãi và phóng lớn trên các phương tiện truyền thông đại chúng khi Đại tướng qua đời. Đặc biệt, trong ngày kỷ niệm 60 năm chiến thắng Điện Biên tại Điện Biên Phủ (2014). Bức chân dung Đại tướng của tôi là bức chân dung duy nhất được phóng lớn ở Quảng trường cuộc mít tinh và diễu hành ngày 7/5/2014. Báo Tuổi trẻ TP. Hồ Chí Minh đã bình chọn là bức ảnh gây ấn tượng nhất trong số 10 bức ảnh về Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Báo Tuổi trẻ chủ nhật đã in bức ảnh cỡ lớn trong phụ trương của báo Tuổi trẻ dành tặng bạn đọc. Đặc biệt là ảnh bìa cuốn sách về Tướng Giáp của tác giả Mạnh Thường do Nxb Văn hóa Thông tin ấn hành năm 2012.

NSNA Hoàng Kim Đáng giới thiệu với Đại tướng Võ Nguyên Giáp về Triển lãm ảnh Nghệ thuật của CLB Hồ Gươm 2002

Ở Việt Nam có hai nhân vật được giới nhiếp ảnh Việt Nam và Quốc tế thể hiện nhiều nhất, thành công nhất, đó là Chủ tịch Hồ Chí Minh và Đại tướng Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp. Với Đại tướng có đến hàng vạn hình ảnh được ghi lại qua hàng nghìn nhà nhiếp ảnh trong và ngoài nước. Tôi cũng có vinh dự nằm trong số đó. Tôi đã có dịp được ghi hình ảnh Đại tướng vào chiến trường (mùa khô năm 1970-1971) ở Bộ Tư lệnh Trường Sơn để triển khai Nghị quyết của Bộ Chính trị, của Quân ủy Trung ương về chiến lược đập tan “Cuộc hành quân Lam Sơn 719” của Mỹ - Ngụy hòng cắt đứt sự chi viện của hậu phương lớn miền Bắc đối với tiền tuyến lớn miền Nam.

Tôi lại có dịp được chụp ảnh Đại tướng khi người vừa tròn 80 tuổi vào năm 1911-1991. Lần ấy Đại tướng vừa thay mặt Đảng và Nhà nước ta đi thăm và cảm ơn các nước bè bạn trên thế giới đã ủng hộ cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của Việt Nam giành toàn thắng vào ngày 30/4/1975, thống nhất đất nước. Hôm ấy, Đại tướng rất phấn khởi, cho gọi nghệ sĩ lão thành Nguyễn Nhưng và tôi lên chụp ảnh tại nhà riêng.

Đúng giờ hẹn, chúng tôi có mặt. Đại tướng vui vẻ bắt tay và nói:

- Tôi đã 80 tuổi, hôm nay muốn có một bức chân dung mặc quân phục, đeo huân chương và quân hàm Đại tướng để phòng khi nhỡ có bề nào thì đã có ảnh để đầu xe!

Nghe Đại tướng nói vậy, nghệ sĩ lão thành Nguyễn Nhưng chỉ cười, còn tôi nói luôn rằng:

- Thưa Đại tướng, phải từ 20 đến 30 năm nữa Đại tướng vẫn chưa cần hình ảnh để đầu xe. Tôi muốn chụp một hình ảnh mà Đại tướng đang còn thiếu.

- Đó là hình ảnh gì vậy?

- Thưa Đại tướng, vừa qua trong cuộc đi thăm các nước của Đại tướng, được nhân dân trên thế giới ngưỡng mộ, kính chào và hô vang cụm từ: “VIỆT NAM -HỒ CHÍ MINH - VÕ NGUYÊN GIÁP - ĐIỆN BIÊN PHỦ”. Lại có những cô gái theo phong tục che mạng nhưng khi thấy Đại tướng được thần dân thiên hạ hô vang chào mừng nồng nhiệt, các cô liền gỡ mạng ra để được ngắm nhìn dung nhan Đại tướng. Độc đáo đến thế là cùng! Tôi muốn ghi lại hình ảnh Đại tướng đáp lễ trước sự kính trọng của mọi người bằng hình ảnh Đại tướng giơ tay chào. Tôi chụp trong khuôn hình chỉ có một mình Đại tướng, còn ngoài khuôn hình là thần dân thiên hạ đang hô vang và vỗ tay chào Đại tướng.

Ông thấy có lý, liền làm theo đề nghị của tôi và tôi đã thể hiện thành công bằng cả phim màu và phim đen trắng. Sau đó tôi có tặng Đại tướng ảnh phóng to, bồi lên bìa cứng, có khung sang trọng. Nghệ sĩ Phùng Thanh Hùng đã chụp cảnh tôi trao tặng bức ảnh đó cho Đại tướng tại nhà riêng.

Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp. Ảnh: Hoàng Kim Đáng

Tám năm sau (năm 1999) tôi làm ảnh cỡ lớn trên chất liệu lâu bền để tặng Đại tướng và lần này Đại tướng đã ký vào bức ảnh mà ông yêu thích.

Năm 2007, nghệ sĩ Nguyễn Nhưng và tôi cùng đoàn cán bộ Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia lên tặng sách, tặng ảnh Đại tướng. Cùng dự có phu nhân Đại tướng-  Giáo sư Đặng Bích Hà. Đến lượt tôi, Đại tướng hỏi:

- Hôm nay, bạn có gì tặng?

- Thưa Đại tướng! Hôm nay chiến sĩ của Đại tướng xin kính tặng Đại tướng và phu nhân hai cuốn sách. Cuốn thứ nhất là “Hồ Gươm - Hà Nội Việt Nam” nhân kỷ niệm 990 năm Thăng Long-Hà Nội. Cuốn thứ hai mang tên “Đường Hồ Chí Minh trong chiến tranh”. Con đường ấy đã có dịp Bác Hồ luận bàn với Đại tướng từ chiến khu Việt Bắc. Cả hai cuốn sách đều in ba ngữ: Việt-Anh-Pháp để phát hành đối ngoại. Tiếp theo, chiến sĩ xin kính tặng Đại tướng hai bức ảnh. Bức thứ nhất cách đây 37 năm. “Hãy khoan”. Đại tướng giơ tay và nói với giọng cười vui hóm hỉnh:

- Chắc hồi đó mình “đẹp trai” lắm nhỉ?

Mọi người cùng cười vui trong không khí thân tình, cởi mở.

- Không phải ngày ấy mà bây giờ Đại tướng vẫn “đẹp trai” chứ không hề đẹp lão! - Tiếng cười lại rộ lên, một không khí vui vẻ ấm cúng - Thưa Đại tướng! Cách đây 37 năm, Đại tướng thay mặt Bộ Chính trị và Quân ủy Trung ương tại mặt trận triển khai Nghị quyết chiến lược đập tan “Cuộc hành quân Lam Sơn 719” của Mỹ-Ngụy. Đại tướng đã đến thăm một đơn vị xe anh hùng trước giờ xuất kích. Cùng đi có đồng chí Từ Thuận - Phó Bí thư Khu ủy Khu 5, đồng chí Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên và một số cán bộ cao cấp khác. 

Tấm hình thứ 2 được phóng thành hai bức cỡ lớn bằng chất liệu lâu bền, xin kính tặng Đại tướng và xin chữ ký Đại tướng.

Ký xong, ông ra hiệu cho tôi vào ngồi bên cạnh. Ông nói nhỏ: “Thế mà tấm ảnh này lại hóa hay! Nhỡ tôi có bề nào, đây là hình ảnh tôi chào lại Tổ quốc Việt Nam, nhân dân Việt Nam và nhân dân thế giới, trước khi ra đi thanh thản”.

Giờ phút đó tôi thật sự xúc động và nhớ mãi hình ảnh Đại tướng, người học trò xuất sắc của Chủ tịch Hồ Chí Minh - một vị tướng huyền thoại của thế giới ở thế kỷ XX như các sử gia, các nhà chiến lược trên thế giới đã viết và khẳng định. Với Việt Nam, người là anh hùng dân tộc, vị tướng của lòng dân.

NSNA Hoàng Kim Đáng bên Đại tướng Võ Nguyên Giáp nhân ngày tặng ảnh và sách về Đại tướng

Trở lại tiêu đề bài viết “Nhiếp ảnh Nghệ thuật từ chân dung cuộc sống đến chân dung con người” là cả một khoảng cách về thời gian và không gian, về tầm nhìn, tư duy và giây phút quyết định cầm máy của người nghệ sĩ. Âm nhạc và văn học cũng không ngoài quỹ đạo ấy.

Hằng ngày trên đất nước này, trên trái đất này diễn ra hàng ngàn hàng vạn hình ảnh, sự kiện, những con người xuất chúng… đòi hỏi người nghệ sĩ phải có năng lực quan sát, phân tích, phải biết chắt lọc và ghi chép, cố định những hình ảnh ấy, để người xem như sờ thấy, như hiện ra trước mắt. Đó là mục tiêu phấn đấu vươn tới và bằng cả tài năng của người nghệ sĩ nữa.

Hoàng Kim Đáng

Nhiếp ảnh Hải Âu: 30 năm "bay" không biết mỏi

Tôi thật sự khâm phục những nhà nhiếp ảnh chung thủy, bền bỉ với nền nghệ thuật nhiếp ảnh Việt Nam đã 1/3 thế kỷ...