Dấu ấn Cuộc thi Sáng tác Tiểu thuyết Thời báo Văn học nghệ thuật 2023-2025

Ban Giám khảo gồm các nhà văn nhà lý luận phê bình tên tuổi, đã có những thành tựu nổi bật trong dòng chảy văn học nước nhà, có đóng góp tích cực trong các hoạt động văn chương: Nhà văn Hoàng Quốc Hải (cố vấn), nhà văn Nguyễn Bắc Sơn, nhà lý luận phê bình văn học Bùi Việt Thắng, nhà văn Võ Thị Xuân Hà, nhà lý luận phê bình văn học Bích Thu, nhà lý luận phê bình văn học Nguyễn Thanh Tú. Trưởng ban Tổ chức: nhà văn, nhà báo Hoàng Dự, Tổng biên tập Thời báo Văn học nghệ thuật.

Cuộc thi sáng tác tiểu thuyết Thời báo Văn học nghệ thuật lần thứ nhất (2023 - 2025) là sáng kiến, sáng tạo độc đáo vì lần đầu tiên do một tờ báo đăng cai. Lần đầu tiên ở nước ta có một tờ báo đứng ra tổ chức một cuộc thi tiểu thuyết, lựa chọn một thách thức lớn nhưng cũng là niềm vui và sự kỳ vọng vào tương lai của tiểu thuyết Việt Nam.

Sau hai năm phát động, Ban tổ chức cuộc thi đã nhận được 146 tác phẩm của 130 nhà văn thuộc đủ các thế hệ cầm bút, với nhiều lứa tuổi, ngành nghề, giai tầng trong xã hội ở các vùng miền trên dải đất hình chữ S, từ địa đầu tổ quốc đến vùng trung du Bắc bộ, vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng đến các tỉnh miền Trung - Tây Nguyên, vùng đất đỏ miền Đông, miền sông nước Tây Nam Bộ, thành phố Hồ Chí Minh và nhiều nhất là Hà Nội, thủ đô của cả nước. Có những tác giả đã trên dưới 80 tuổi. Có những tác giả còn rất trẻ, thậm chí là học sinh phổ thông. Có những nhà văn tên tuổi của nước nhà, và cũng có những tác giả lần đầu tiên viết văn. 

Qua kết quả chấm thi và thông tin từ Ban Giám khảo, có thể nhận thấy nhiều tác phẩm dự thi lần này vẫn quan tâm đến đề tài lịch sử và chiến tranh cách mạng - dòng chủ lưu của Văn học Việt Nam mà nhiều thế hệ các nhà văn tiền bối đã góp công vun đắp, bằng trí tuệ và thậm chí cả máu xương xây dựng.

Một số tác phẩm được trao giải tại Cuộc thi Sáng tác Tiểu thuyết Thời báo Văn học Nghệ thuật lần thứ I (2023 – 2025).

Phù sa máu của Nguyễn Trọng Tân mang ý nghĩa ẩn dụ, gợi liên tưởng đến sự gắn bó máu thịt của con người với vùng đất quê hương, nơi có dòng sông bồi đắp phù sa, nhưng cũng chứng kiến bao nhiêu nỗi đau, cả máu và nước mắt của con người. Mỗi người là một mảnh hồn làng trải suốt mấy trăm năm. Giọng kể chuyện mang tính chiêm nghiệm, day dứt. Ngôn ngữ văn chương giàu hình ảnh, giàu sức gợi, khơi dậy sự đồng cảm mạnh mẽ từ người đọc. 

Viên sỏi lót đường của Bùi Việt Sỹ với đề tài là cuộc đời và lịch sử một đại gia đình trải từ thời kháng chiến chống Pháp đến thời hiện đại. Những trang sử của dân tộc mở ra, thì những số phận trong đó cũng là một phần của lịch sử dân tộc. Giọng văn có chút umua (hài hước, tếu táo). Tạo được hình tượng nhân vật và nêu bật ý nghĩa: Cuộc kháng chiến toàn dân toàn diện là việc đóng góp như những viên sỏi lót con đường cách mạng.

Khắc tinh với thần chết của Lê Hoài Nam miêu tả sự đối đầu giữa con người và cái chết. Miêu tả đời sống của lính trong chiến trường khá sinh động, khắc nghiệt và đầy thử thách nhưng vẫn lạc quan, khẳng định sức sống bất diệt của dân tộc, giải đáp câu hỏi vì sao Việt Nam chiến thắng.

Chỉ tình yêu gửi lại của Nguyễn Khắc Nguyệt là câu chuyện cảm động về một gia đình liệt sĩ, về Anh hùng lực lượng vũ trang Ngô Văn Nhỡ nguyên Tiểu đoàn trưởng 1 tiểu đoàn xe tăng đã hi sinh trên đường tiến vào Dinh Độc Lập ngày 30.4.1975.

Rừng mặn của Hà Đình Cẩn là câu chuyện trong chiến tranh thật anh dũng mà cũng bi thương. Cùng với những chiến công, là bi kịch đến thảm khốc… Phong cách viết trang trọng, mang tính biểu cảm, trữ tình. Bút pháp hiện thực, lãng mạn, anh hùng ca.

Một nét đáng chú ý là mảng đề tài về thân phận con người Việt Nam qua các biến cố lịch sử, trải qua các cuộc bể dâu mà vươn lên trong bi kịch, trong thử thách khắc nghiệt để làm chủ cuộc đời mình với những khát vọng sống, khát vọng khẳng định bản thân.Thể hiện qua những tác phẩm như: Mùi rơm rạ của Đào Quốc Vịnh phản ánh chân thực cuộc sống đô thị thời bao cấp với những khó khăn về công việc, nhà ở và mưu sinh. Mùi rơm rạ không chỉ là câu chuyện tình yêu mà là bức tranh xã hội lúc bấy giờ, là cuộc sống của các trí thức, công nhân, nông dân, thậm chí cả những người ở bên lề xã hội… Ngôn ngữ văn kể chuyện gần gũi, chân thành, giàu hình ảnh.

Tiếng chuông nhà thờ Cửa Bắc của Nguyễn Đắc Như mô tả những vấn đề nhân phẩm của một lớp người “cửa trên” thời kỳ bao cấp. Thời gian là chứng nhân lưu giữ, tái hiện và thẩm định công bằng, khách quan, với những bi kịch của một đời người tưởng như được chiều chuộng, nâng đỡ hơn bao người. Có hình tượng ẩn dụ “tiếng chuông nhà thờ Cửa Bắc”.

Kính chiếu thời gian của Hà Phạm Phú là gia phả một dòng họ cùng với lịch sử đất nước kéo dài vài chục năm từ thời thuộc Pháp. Với ý tưởng: “Về già, thời gian như phù sa lắng đọng, đầy đặn thêm sức nặng, người ta cũng bình tĩnh hơn, thư thái hơn… nhẩn nha ôn lại con đường mình đã đi qua, những nỗi niềm cay đắng vui buồn, những bài học xương máu, những sự kiện dẫn đến, rơi xuống như định mệnh…”. 

Có những vấn đề ít nhà văn muốn và dám đề cập. Đó là đứng ở góc độ của người ngoài cuộc để nhìn nhận “phía bên kia” để chiếu rọi chiến thắng. Sụp đổ của Nguyễn Đình San là một tác phẩm như vậy. Một cuốn tiểu thuyết viết về sự sụp đổ của chính quyền Sài Gòn, và nhìn nhận của người ngoài cuộc. Tiểu thuyết không có một chiến dịch, một trận đánh, một chiến thắng nào được miêu tả. Dẫn đến sự sụp đổ của chính quyền đối phương, không thể không nhắc đến nguyên nhân của nó là sức mạnh của quân dân ta. Cuốn tiểu thuyết đã mô tả tường tận những nhân vật chóp bu của chế độ Việt Nam Cộng hòa, đặc biệt là Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu… một số tướng lĩnh  như Cao Văn Viên, Trần Văn Đôn, Đỗ Mậu, Nguyễn Cao Kỳ...

Tiểu thuyết sinh thái góp mặt tương đối trong cuộc thi này tiêu biểu có Thương ngàn và Gió rừng thăm thẳm.

Thương ngàn của Vĩnh Quyền là một thể nghiệm văn chương “rưng rưng thương rừng Việt bị khai thác đến mức kêu cứu…”. Chuỗi liên văn bản tùy bút - bút ký - truyện ngắn - kịch bản điện ảnh - sử - truyền thuyết Mùa săn máu của tộc người Katu, gia phả của một cô trung triều Tây Sơn… để câu chuyện chỉ mươi ngày mở ra một tự sự trăm năm, hay vô tận… Văn phong trữ tình, huyền sử. 

Gió rừng thăm thẳm của Đặng Bá Canh với ý tưởng rừng không chỉ là hệ sinh thái mà còn là cội nguồn của đời sống tâm linh. Sự màu mỡ phì nhiêu của đất rừng-đất đỏ bazan giúp bao phận người thoát đói nghèo. Sự tham tàn lưu manh lọc lõi trục lợi… biến những cánh rừng nguyên sinh trở nên hoang tàn. Rừng nguyên sinh bị mất, những tập quán ngàn đời cũng dần bị xóa nhòa…

Đại dịch Covid-19 đã gây ra bao tang thương trên toàn thế giới. Các nhà văn đã để lăng kính chiếu rọi lùi lại sau thời khắc tang thương để mô tả những phân khúc tâm lí con người khi phải đối mặt với dịch bệnh khủng khiếp. Chủ đề này phải kể đến Nơi anh thuộc về của Kiều Bích Hậu. Một câu chuyện về tình yêu thời Covid. Với ý tưởng: “Đừng chống lại, bởi càng chống lại, virus càng mạnh lên. Hãy chấp nhận nó, đó là sự sàng lọc tự nhiên…”. Văn phong chặt chẽ, súc tích. Cấu trúc câu đơn giản.

Cuồng mê của Nguyễn Văn Học cũng đề tài đại dịch Covid-19, như một dẫn liệu để tác giả khai triển những chủ đề về xã hội, với những xung đột trong quá trình phát triển nền văn minh, với những hứng chịu từ cơn bão đến từ quá trình công nghiệp - đô thị hóa. 

Thế giới tuổi thơ luôn là những kí ức đẹp trong mỗi người lớn. Đề tài này được viết khá hay trong các tác phẩm như: Chùm Đảo ngồi nhớ Chùm Ruồi của tác giả Mỵ Dung. Một câu chuyện tuổi thơ trải dài cho tới khi đến tuổi vị thành niên. Những nhân vật tạo nên một không gian vừa thơ mộng, đầy hoài niệm, vừa khắc khổ gian khó của một vùng quê nghèo. Văn nhiều từ địa phương gây cuốn hút.

Tiếng gọi xa xăm của Phạm Hồng Loan kể về một thời tuổi thơ trong trẻo với miền quê bị chiến tranh tàn phá. Những người bạn học lần lượt lên đường. Là một tác phẩm văn học giàu chất nhân văn, là hành trình trở về quá khứ - nơi ký ức, tình người và tinh thần dân tộc được tái hiện sống động.

Đề tài khó nhất, cần phải có những trải nghiệm, tư liệu chuẩn xác, những dự cảm và nhận định sắc sảo. Đó là viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh và các vị tiền bối cách mạng. Cuộc thi này dành tặng giải thưởng xứng đáng cho cuốn Cuộc phân tranh của Thiên Sơn. Với bối cảnh những năm 1946-1949, một giai đoạn cực kỳ phức tạp của lịch sử hiện đại. Đây là hướng đi  mà các nhà tiểu thuyết cần quan tâm khai thác và dũng cảm thử sức.

Đề tài lịch sử dã sử chiếm ưu thế thứ nhì trong các tác phẩm dự thi.

Tam hùng Đại Việt của Phạm Thuận Thành viết về giai đoạn lịch sử trong thế kỉ 16, thế kỉ chiến tranh liên miên của nước Việt. Do triều đình nhà Lê suy yếu rối ren, tranh chấp nội bộ phe phái. Lịch sử đòi hỏi người có tài đức giữ ổn định đất nước. Người đó chính là Mạc Đăng Dung, chân mệnh thiên tử, làm cuộc thay đổi triều đại. 

Vua không ngai của Phan Đức Nam, cuốn tiểu thuyết dã sử về cuộc đời và cuộc khởi nghĩa anh dũng của lãnh tụ Phan Bá Vành. Với ý tưởng: “Trong những chuyến thực địa dã ngoại, tác giả đã lang thang trong những cánh đồng mả, lắng nghe hồn tử sĩ than khóc, theo thuyền chài ra những chòi canh ngao dựng ngoài khơi xa, nghe gió hú hát, sóng biển gầm gào, thấm thía phần nào nỗi buồn cô đơn của chinh nhân xa xứ, khách lục lâm phiêu bạt giang hồ…”.

Đề tài dã sử đan xen giả tưởng cũng khá cuốn hút người đọc.

Hạt bụi lơ lửng của Phạm Thanh Thúy là giả thuyết một tộc người cô đơn trong rừng có thể là từ một nhóm người chạy trốn khỏi án tru di khủng khiếp trong lịch sử nước Việt, đó là vụ án Lệ Chi Viên. Các nhân vật nêu lên một câu hỏi cho người đọc: Bản thân một con người có ý nghĩa với những người khác hay không, và liệu có quan trọng? Văn lãng mạn trữ tình theo hình thức giả tưởng, huyền huyễn.

Nhặt bóng người của Vũ Thanh Lịch là những câu chuyện được các nhà khảo cổ học đánh thức từ lòng đất đã cộng hưởng, khuếch tán trí tưởng tượng của tác giả. Có những cổ vật đã nằm dưới lòng đất hàng ngàn năm, khiến dòng chảy quá khứ xen lẫn hiện tại. Văn hay, trong sáng, bút pháp lãng mạn, huyền ảo. 

Thể loại này, khá thành công có Cúc giậu đông của Phạm Giai Quỳnh, viết về thân phận của con người nói chung và người phụ nữ nói riêng trong xã hội cũ. Tiểu thuyết xoay quanh một gia đình tri thức vào giai đoạn cuối thời kỳ nhà Trần, với nhân vật chính là Trần Đông Cúc. Sau nhiều nạn, ôm nỗi uất hờn mà mất sớm. Linh hồn Đông Cúc là nhân vật kể câu chuyện. Tiểu thuyết cũng đề cập đến một số nét văn hoá cổ, phong tục cổ của Việt Nam. Văn cổ hay. Bút pháp tả cảnh ngụ tình, ước lệ.

Có những tác phẩm có thể đưa vào thể loại sử thi - anh hùng ca - hiện đại. Đó là Vầng trăng Him Lam của Châu La Việt. Câu chuyện về thế hệ cha anh đã sống và chiến đấu ở Điện Biên Phủ. Các nhân vật có thật được tác giả kể lại như: nhạc sĩ Đỗ Nhuận, đại tá Mạc Ninh, đạo diễn Khắc Tuế… cùng nhiều nhân vật có thật trong lịch sử, và những diễn biến có thật với bút pháp kể truyện, ký sự chiến trường

Biên khu Việt Quế của Phạm Vân Anh viết về lực lượng biên phòng và những sự việc liên quan đường biên giới. Với mong muốn tái hiện một chiến dịch lớn, có ý nghĩa quan trọng, thể hiện tình đoàn kết, hữu nghị, kề vai sát cánh chiến đấu giải phóng đất nước của quân đội hai nước. Đây là tác phẩm văn học đầu tiên viết về chiến dịch đặc biệt này. Tiểu thuyết thể hiện tình đoàn kết, gắn bó, “nhường cơm, sẻ áo”, “chia lửa, chia máu” giữa những chiến sĩ Giải phóng quân nhân dân Trung Hoa và Giải phóng quân nhân dân Việt Nam trong chiến dịch Thập Vạn Đại Sơn từ tháng 6 đến tháng 10/1949. 

Nhiều vấn đề của cuộc sống đương đại được các tác giả trẻ chiêm nghiệm, dấn thân khám phá, thể hiện với một cách nhìn mới và phong cách thể hiện mới, dẫu chưa đạt đến thành công cao nhưng nó báo hiệu một thế hệ, một phong cách trẻ đang hình thành và nếu chăm lo bồi dưỡng, tạo không gian sáng tạo cởi mở, thân thiện chắc chắn chúng ta sẽ có những tác phẩm tốt.

Các tác phẩm thể loại xuyên không huyền huyễn góp mặt, đa phần của các tác giả trẻ. Họ đã mạnh dạn viết theo trí tưởng tượng phong phú của mình. Nửa bước 700 năm của Thành Châu, một tác giả trẻ ở Bến Tre. Xã hội hiện đại quán chiếu theo ánh sáng khoa học tâm linh. Đây là một tác phẩm tiểu thuyết xuyên không hiếm hoi kết hợp nhuần nhuyễn giữa hiện thực và ảo mộng, giữa lịch sử và tâm lý cá nhân, giữa hiện thực xuyên về quá khứ và ngược dòng quá khứ đến tương lai. Một hành trình tâm thức đầy giằng xé của những con người trẻ tuổi bị mắc kẹt trong vòng xoáy số phận. Giọng văn hiện đại pha huyền huyễn.

Sống dưới ánh mặt trời của Viên Kiều Nga, một đại úy công an trẻ ở Hà Giang. Đề tài là những yếu tố huyền bí về loài người. Không chỉ là một câu chuyện về sự tái sinh của linh hồn trên một cơ thể mới mà còn là hành trình khám phá về tình yêu, lòng dũng cảm và sức mạnh của trái tim con người. Câu chuyện đan xen giữa thế giới hiện thực và thế giới siêu nhiên, đưa người đọc vào một cuộc phiêu lưu đầy bí ẩn và hấp dẫn.

Các đại biểu, tác giả đoạt giải chụp ảnh lưu niệm cùng Ban Tổ chức.

Về dung lượng tiểu thuyết, ở cuộc thi lần này, có tác phẩm ngót 900 trang bản thảo khổ A4, nặng tay; Nhưng có những tác giả lần đầu tiên trình làng tiểu thuyết ngắn, cực ngắn, chỉ với hơn chục trang in mà mỗi chương chỉ 600 từ; Một tác giả khác có tiểu thuyết chỉ ba chục trang in với vài chương. Những tiểu thuyết ngắn và cực ngắn cho thấy sự tìm tòi, phá cách dù chưa đạt đến thành công nhưng cũng đáng để cho chúng ta suy nghĩ về dung lượng của tiểu thuyết, sức tải của ngôn từ, của cốt truyện, và cần xây dựng hình tượng nhân vật thế nào trong giới hạn câu chữ của một tác phẩm.

Sau gần 6 tháng “ăn tiểu thuyết, ngủ tiểu thuyết”, cùng cảm nhận nhập tâm trăn trở với từng dòng câu chữ, bút pháp của 146 tác phẩm, Ban Giám khảo đã lao động cật lực, chọn được 21 tác phẩm vào Chung khảo. 

Sau gần 1 tháng chấm Chung khảo nghiêm túc, khách quan, công bằng đã chọn được 12 tác phẩm đoạt giải thưởng, 1 tác phẩm được Giải Ban Giám khảo và 11 tác phẩm được Tặng thưởng.

Có những tác phẩm tuy chưa đạt điểm vào giải, nhưng vẫn là những tác phẩm khá dày dặn, khá ấn tượng với những đóng góp cống hiến cho dòng chảy văn học nước nhà.

Nhìn một cách tổng thể, cuộc thi đã đạt được mục tiêu đề ra. Với số lượng tác phẩm tác giả như vậy đủ để chúng ta tin tưởng vào tương lai phát triển của tiểu thuyết. Từ tác giả cao tuổi nhất gần 90 mùa xuân đến các em học sinh sinh viên tuổi đời còn trẻ vẫn tràn đầy khát vọng cống hiến tham gia cuộc thi, đem lại cho chúng ta nhiều cung bậc cảm xúc và minh chứng tình yêu văn học là không có tuổi và đam mê sáng tạo là không có giới hạn.

Võ Thị Xuân Hà

Khẳng định sức sống bền bỉ và vị thế trung tâm của tiểu thuyết trong đời sống văn học Việt Nam

Chào mừng Đại hội Đảng các cấp, tiến tới Đại hội lần thứ XIV của Đảng, và kỷ niệm 71 năm Ngày Giải phóng Thủ...