Những kỉ lục “vô tiền khoáng hậu” chỉ có ở Nguyễn Du

Ngâm Kiều, lẩy Kiều

Đây là lối hát dân gian, có cách thức nhấn nhá riêng, có không gian diễn xướng riêng, chỉ dùng để hát tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du. Sau này lối ngâm (lẩy Kiều) này còn được ngâm cho những tác phẩm không phải Truyện Kiều để nó có hơi hướng, không khí của Kiều.

Ngâm Kiều, lẩy Kiều mang ảnh hưởng nhiều của khu vực địa lý, văn hóa địa phương. Người Hà Tĩnh, chính quê của Nguyễn Du có lối lẩy Kiều rất riêng, giới sành thưởng thức lẩy Kiều bảo đó là lẩy Kiều gốc, giữ nguyên lối ngâm của quê hương Nguyễn Du, của những buổi bình Kiều, mà các ông đồ xưa thể hiện. Âm hưởng dân ca vùng Nghệ An, Hà Tĩnh với những làn điệu ví dặm phảng phất trong lẩy Kiều mang tính chất giao thoa giữa một làn điệu dân ca xuất phát từ tác phẩm văn học nổi tiếng và những giai điệu ngọt ngào, sâu lắng của dân ca quê hương Đại thi hào Nguyễn Du.

Lối lẩy Kiều của người miền Bắc cũng khác với lối ngâm, lẩy của người miền Trung, miền Nam. Dù ở địa phương nào, lẩy Kiều, ngâm Kiều có khác nhau nhưng vẫn gợi lên không khí, âm hưởng của Truyện Kiều.

Còn một kiểu lẩy Kiều dùng trong những văn cảnh rất đặc biệt. Người ta muốn tăng sự uyên bác, thuyết phục cho lập luận của mình, họ sẽ vận một câu Kiều để ngâm ngợi. Các văn nhân, nhân sỹ trí thức, kể cả những thường dân vẫn dùng lối ngâm Kiều như thế. Các Tổng thống Mỹ khi đến thăm đất nước Việt Nam hoặc tiếp nguyên thủ Việt Nam sang thăm Mỹ đều đã dùng đến hình thức lẩy Kiều để bày tỏ quan điểm của mình.

Nguyệt ước – tranh của Nguyễn Tư Nghiêm.

Ru Kiều

Ru Kiều là thể loại dân ca hát ru con mà lời ru hoàn toàn lấy từ các câu Kiều cho nên lối ru này chỉ có những người thuộc Truyện Kiều mới ru được. Nó tiếp nhận lối hát ru của các vùng miền với những giai điệu ngọt ngào êm đềm để ru dỗ cho đứa trẻ dễ dàng đi vào giấc ngủ.

Từ khi có Truyện Kiều, sự nổi tiếng của Truyện Kiều đã nhanh chóng được nhiều người phụ nữ Việt Nam thuộc, họ đem toàn bộ những câu thơ vào lời ru. Truyện Kiều viết bằng thể lục bát nên rất dễ hát ru, đồng thời nó kích thích người ru thuộc được nhiều câu Kiều, vì cứ hết đoạn này mà đứa trẻ chưa ngủ thì lại phải ru tiếp. Nhiều thế hệ người Việt được tiếp nhận tác phẩm Kiều theo hình thức ngấm dần qua lời ru, giai điệu ngọt ngào sâu lắng của tiếng hát ru.

Tập Kiều

Tập Kiều là thú chơi dành cho những người có trình độ học vấn, có hiểu biết về Truyện Kiều. Khi thể hiện một lập luận nào đấy, người viết, người nói dùng một đoạn thơ giông giống với nội dung, không khí, với cách thức của một câu Kiều khiến cho đoạn ngôn ngữ giao tiếp trở nên thú vị, tăng giá trị những lập luận của mình.

Bác Hồ rất giỏi về tập Kiều. Trong buổi đón tiếp đoàn đại biểu nước bạn, Bác muốn nói tới tình hữu nghị giữa các nước anh em, Bác đã tập Kiều: “Quan san muôn dặm một nhà/ Bốn phương vô sản đều là anh em”; “Bây giờ mới gặp nhau đây/Mà lòng đã chắc những ngày một hai”.

Vịnh Kiều

Đây là thể loại văn học ra đời sau khi có Truyện Kiều, là thú chơi của những người có học, am tường Truyện Kiều. Họ không chỉ thuộc, hiểu Kiều mà còn giàu vốn văn  chương.

Vịnh Kiều dùng những những câu thơ, đoạn thơ, nội dung, nhân vật trong Truyện Kiều để nói về một nội dung khác. Mục đích thể hiện sự ẩn dụ sâu sắc, thâm thúy,  có khi để đả kích châm biếm đối với vấn đề, nhân vật được nêu ra.

Thời phong kiến, có rất nhiều cuộc thi vịnh Kiều, những sân chơi độc đáo của tầng lớp quan lại trí thức. Tương truyền bài Vịnh Kiều của cụ Tam nguyên Yên Đổ Nguyễn Khuyến nhằm đả kích thâm sâu viên thống đốc toàn quyền Pháp khi hắn ra yêu cầu vịnh một nhân vật trong Truyện Kiều. Cụ Nguyễn Khuyến đã vịnh Kiều với sự châm biếm đả kích sâu cay: “Thằng bán tơ kia dở dói ra/ làm cho bận đến cụ Viên già”. Thằng bán tơ là nhân vật trong Truyện Kiều mà Nguyễn Khuyến đã dùng để ám chỉ quan Thống đốc toàn quyền Pháp. Còn cụ Viên già cũng là nhân vật trong Truyện Kiều, ám chỉ Nguyễn Khuyến.

Bói Kiều

Bói Kiều là một loại hình văn hóa tâm linh dân gian vô cùng độc đáo, dùng để tiên tri số phận, những hoàn cảnh hiện tại, tương lai, hậu vận… của con người bằng chính tác phẩm Truyện Kiều.

Hình thức của bói Kiều khá đơn giản. Trong một không gian tĩnh lặng (không gian thiêng), người ta thành kính cầm cuốn Truyện Kiều, càng cũ càng tốt, toàn tâm toàn ý hướng về Truyện Kiều miệng khấn nhỏ: Con lạy vua Từ Hải, lạy vãi Giác Duyên, lạy tiên Thúy Kiều, nay con tên là… tuổi… ngụ tại… Nay con thành tâm muốn xin các ngài dạy cho một quẻ về… Xin được lĩnh ý các ngài ban dạy.

Khấn rồi thì thành kính mở bất kì một trang nào trong cuốn Truyện Kiều theo quy định: trai tay trái, gái tay phải, lật đúng trang bất kì, đọc lên. Những câu Kiều trong trang đó sẽ là lời chỉ dạy.

Chẳng hạn muốn xin ý chỉ về công danh sự nghiệp mà mở đúng trang tả Từ Hải oai hùng ngồi xử án thì không còn gì tuyệt vời hơn. Xem về hôn nhân mà mở đúng đoạn hội ngộ của Kim Trọng với Thúy Kiều thì vui quá!

Đã rất nhiều thế hệ người Việt bói Kiều, tin vào những điều tiên tri Một lời là một vận vào trong đó.

Diễn Kiều

Diễn Kiều là biên soạn Truyện Kiều thành những tiểu phẩm sân khấu rối biểu diễn. Người Việt xưa đã có các loại hình biểu diễn sân khấu: Tuồng, chèo, hát bộ, cải lương, lấy các tích từ truyện cổ tích. Từ khi có Truyện Kiều, nội dung Truyện Kiều đã trở thành một đề tài đặc biệt của các loại hình sân khấu dân gian. Chính tác giả bài viết này đã có trong tay một trích đoạn Truyện Kiều được chuyển thể trên sân khấu chèo cổ được viết được viết bằng chữ Hán Nôm nên phải nhờ nhà Hán Nôm Nguyễn Tiến Đoàn dịch giúp.

Hiện nay, các nhà hát cải lương, tuồng, chèo, rối cạn, rối nước, sân khấu thể nghiệm hiện đại, người ta đã dàn dựng các trích đoạn trong Truyện Kiều, mượn đề tài, nhân vật của Truyện Kiều để sáng tạo trong loại hình sân khấu mới (sân khấu thể nghiệm). Mỗi thể loại sân khấu đem đến một cách nhận thức, cảm thụ về Truyện Kiều khác nhau, hoặc tái hiện trung thành nội dung Truyện Kiều, hoặc chỉ dựa vào để tài, nhân vật để mở ra những vấn đề khác của xã hội thời đại. Riêng với loại hình sân khấu thể nghiệm hiện đại, khi đưa nội dung Truyện Kiều vào và sự sáng tạo của các nhà biên đạo, nó còn gây tranh cãi vì mới mẻ chưa được số đông khán giả chấp nhận.

Xẩm Kiều

Ở Việt Nam có thể loại văn nghệ dân gian độc đáo đó là hát xẩm với những qui ước, cách thức giai điệu, không gian biểu diễn riêng. Xẩm dành cho những người khiếm thị sống bằng nghề hát xẩm, họ hát trong các buổi chợ, góc phố, góc đình để phục vụ nhân dân và kiếm sống. Từ khi có Truyện Kiều, nhiều người yêu quí Truyện Kiều, những nghệ nhân xẩm đã nắm bắt được sở thích đó nên họ thuộc Truyện Kiều rồi hát xẩm bằng thơ Kiều, hình thành nên loại hình xẩm Kiều.

Đố Kiều

Đố Kiều là trò chơi dân gian nhưng chỉ tập trung vào Truyện Kiều, chủ yếu là kiểm tra hiểu biết về Truyện Kiều, thách đố và yêu cầu trả lời. Mục đích giải trí vui vẻ, nâng cao sự hiểu biết về Truyện Kiều.

Từng nội dung, nhân vật của Truyện Kiều sẽ được đố: giả dụ muốn kiểm tra sự hiểu biết về nhân vật Từ Hải thì người ra đố sẽ hỏi vui: Từ Hải là thương binh ở câu nào? Đáp: Một tay gây dựng cơ đồ. Hỏi chị em Thúy Kiều, Thúy Vân sinh đôi đúng không? Đáp: Đầu lòng hai ả tố nga/ Thúy Kiều là chị em là Thúy Vân”. Mọi nội dung của Truyện Kiều đều có thể đem ra đố. Người trả lời phải  hiểu, thuộc Truyện Kiều, từ đó nhanh trí đưa ra câu trả lời chính xác khiến cả bên đố bên giải đều vui vẻ. 

Nhại Kiều

Nhại Kiều là mượn những ý tưởng, hơi hướng, nhắc lại, mô phỏng bắt chước hơi hướng của Truyện Kiều để vận vào lập luận của mình sao cho nó gần giống truyện Kiều. Mục đích tạo nên một không khí Kiều, tăng sự uyên bác thâm sâu cho những lập luận của người nhại. Gọi là nhại nhưng nó hết sức tinh tế và văn hóa. Chỉ những người hiểu biết Truyện Kiều sâu sắc, biết vận dụng Truyện Kiều khéo léo trong lập luận của mình mới sử dụng được. Nhại Kiều làm tăng giá trị của ngôn ngữ Tiếng Việt.

Kết Kiều

Kiểu kết thúc tác phẩm bằng trích những câu thơ Kiều rất súc tích, cô đọng, mang tính khái quát cao để kết thúc bài viết, tác phẩm của mình nhằm nhấn mạnh chủ đề, nâng cao ý nghĩa của tác phẩm, bài viết, quan điểm của tác giả.

Ví dụ những câu Kiều hay được chọn để  kết “Ngẫm hay muôn sự tại trời/ Trời kia đã bắt làm người có nhân/ Bắt phong trần phải phong trần/ Cho thanh cao mới được phần thanh cao”; “Có tài mà cậy chi tài/ Chữ tài liền với chữ tai một vần (câu 3245); “Đã mang lấy nghiệp vào thân/ Cũng đứng trách lẫn trời gần trời xa/ Thiện căn ở tại lòng ta/ Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài” (3254).

Thơ Kiều

Thơ Kiều là sáng tác những bài thơ mới mang hơi hướng của Truyện Kiều. Đã có nhiều người sáng tác lối thơ này. Nó tạo hiệu ứng thú vị cho người đọc, vừa để ta hiểu thêm về nội dung Truyện Kiều, tiếp nhận hơi hướng Kiều, vừa tiếp nhận sự sáng tạo mới của tác giả: Kiều mà không phải Kiều.

Lối thơ Kiều này cho ta hiệu ứng tiếp nhận, cảm thụ văn chương kép rất thú vị. Người yêu thơ Việt Nam không mấy ai không thuộc bài thơ Nửa đêm qua huyện Nghi Xuân nổi tiếng của nhà thơ Tố Hữu hay bài Bên mộ cụ Nguyễn Du của nhà thơ Vương Trọng. Hai bài thơ này ngoài vận dụng nhiều thi pháp của Truyện Kiều: Thể thơ lục bát, những hình ảnh, nhân vật, nội dung trong Truyện Kiều để phản ánh tâm tư, tình cảm của hai tác giả, của thời đại, thì cả hai bài thơ cũng có kết thúc mang hơi hướng Truyện Kiều tạo ấn tượng rất sinh động về Truyện Kiều. Kết Kiều, thơ Kiều không mới lạ, nó được vận dụng rất nhiều rất thành công.

Phê, bình, nghiên cứu Kiều

Từ khi Truyện Kiều ra đời, diễn đàn văn học có thêm thể loại chuyên phê bình Kiều. Những câu Kiều, nội dung nghệ thuật của Truyện Kiều hoặc còn điều gì đấy cần phải tranh luận đều được đem ra phê, bình, nghiên cứu, viết thành sách.

Cách phê, bình này đem đến sự thú vị riêng: Nó khiến người ra say mê tìm hiểu Truyện Kiều, tìm ra cái hay, cái đẹp mà khen mà bênh. Ngược lại ý kiến chưa đồng thuận, thậm chí phản bác cũng rất quyết liệt. Cùng một nhân vật, người khen nức nở, người ghét đến điều. Những ý kiến trái chiều càng tôn giá trị của Truyện Kiều, khẳng định tài năng của Nguyễn Du.

Cũng đã có hàng trăm, thậm chí vài trăm tác phẩm phê bình Truyện Kiều. Một vài ví dụ: Đào Duy Anh với Từ điển Truyện Kiều (2000); Thiền sư Thích Nhất Hạnh - Thả một bè lau rồi Kim Vân Kiều thanh tâm tài tử (khuyết danh); Các nhà thơ cổ điển Việt Nam, Nguyễn Du, Truyện Kiều bản UNESCO quốc ngữ, Truyện Kiều đối chiếu, Thái Bình với Nguyễn Du & Truyện Kiều tập I+II+III+IV+V+VI và rất nhiều tác phẩm khác. 

Năm 2022, Hội Kiều học Việt Nam đã tổ chức tuyển chọn sách hay về Nguyễn Du và Truyện Kiều xuất bản (2011-2022) để trao giải thưởng cho những bộ sách có giá trị, nhằm khuyến khích hội viên tích cực nghiên cứu về Truyện Kiều.

Họa Kiều, điêu khắc Kiều

Từ đề tài Truyện Kiều, những người làm tranh dân gian, tranh hiện đại đã làm tranh chuyên mô phỏng các nội dung truyện Kiều: nhân vật, những phân đoạn nội dung Truyện Kiều với nhiều chất liệu, tranh giấy, tranh khắc gỗ, kể cả kết hợp với nghệ thuật điêu khắc bằng đồng, gốm, khiến Truyện Kiều thêm sinh động phong phú hơn. Có trường phái tranh trung thành tuyệt đối với nguyên tác, có trường phái dựa vào cốt Truyện Kiều, họa sỹ đã thể hiện nhiều sáng tạo chủ quan, khiến người xem thấy thích thú, tranh vừa là Truyện Kiều vừa gợi nhiều liên tưởng bay bổng khác.

Họa Kiều, điêu khắc Kiều đã từ lâu trở thành một trường phái nghệ thuật có tiếng nói quan trọng không thể thiếu trong hội họa Việt Nam.

Rối Kiều

Sân khấu dân gian rối gồm rối nước và rối cạn. Sân khấu phối hợp người thật (diễn viên là người với con rối). Các trích đoạn biểu diễn của rối được chuyển thể từ Truyện Kiều cho thêm phần hấp dẫn, thỏa mãn nhu cầu của người thưởng thức. Loại hình này đáp ứng được việc tôn vinh, quảng bá những giá trị của Truyện Kiều, từ đó tôn vinh, quảng bá cho sự  phong phú, độc đáo của sân khấu múa rối.

Múa Kiều

Thực ra loại hình múa Kiều đã được lồng ghép kết hợp trong các vở diễn Kiều. Diễn viên vừa diễn, vừa có những động tác vũ đạo đẹp mắt thể hiện tính cách nhân vật trong Truyện Kiều. Một số đạo diễn múa hiện đại đã sáng tạo thành những màn múa Kiều riêng, ngôn ngữ của múa đương đại những thể hiện nội dung Truyện Kiều, tính cách các nhân vật trong Truyện Kiều.

Thi đọc thuộc Kiều

Từ xưa đã có những cuộc thi đọc Truyện Kiều trong dân gian. Đơn giản là các trò chơi đố dân gian thì đã có, thi đọc Kiều nhằm giải trí mua vui. Ngoài ra là cuộc thi của những người có học vấn hiểu biết về Truyện Kiều. Người tham dự cuộc thi phải đọc thuộc bất cứ đoạn nào trong Truyện Kiều do ban tổ chức cuộc thi yêu cầu. Thậm chí thực hiện những yêu cầu khó hơn, người thi trổ tài đọc xuôi đọc ngược những câu Kiều.

Thi đọc thuộc Kiều là cuộc thi kiểm tra sự thuộc Truyện Kiều. Năm 2020, với sáng kiến của đại tá nhà thơ Vương Trọng, Hội Kiều học Việt Nam đã tổ chức một cuộc thi đọc thuộc Kiều có quy mô toàn quốc rất trang trọng. Đã có hàng trăm người từ khắp mọi miền đăng kí tham gia. Kì lạ, có những nhà toán học tuổi đã ngoại bát tuần vẫn đọc xuôi đọc ngược Truyện Kiều vanh vách, nhiều người rất trẻ đến thi.

Đọc rap Kiều

Là hình thức hiện đại hóa Kiều thông qua đưa nội dung Truyện Kiều vào một số loại hình giải trí mới của thanh niên. Rap là hình thức biểu diễn nghệ thuật mới được du nhập từ phương Tây về Việt Nam và nhanh chóng được thanh niên Việt Nam hưởng ứng.

Năm 2020, Chi hội Kiều nhí ở trường THCS Lê Danh Phương, Hưng Hà, Thái Bình ra đời. Các em đã tham gia viết bài cho tập Thái Bình với Nguyễn Du & Truyện Kiều tập 4. Trong lễ kỉ niệm 250 ngày sinh Nguyễn Du, các em đã biểu diễn bài Rap Kiều rất thành công. Bài này giữ trung thành những câu thơ trong Truyện Kiều, nhưng thể hiện bằng thể loại hình biểu diễn hiện đại trẻ trung, tạo sự thích thú bất ngờ cho mọi người.

Kết hợp giữa tác phẩm cổ điển kinh điển với thể loại rap hiện đại rất độc đáo nhưng chưa phổ biến, chúng tôi cũng mới thấy ở Thái Bình do các em học sinh thể hiện. Từ việc đọc rap Kiều, người ta nghĩ hoàn toàn có thể kết hợp Truyện Kiều với nhiều loại hình biểu diễn hiện đại khác.

Phim Kiều

Loại hình này rất mới, tính từ khi điện ảnh Việt Nam xuất hiện cũng chỉ vài chục năm lại đây. Người ta đã làm phim tài liệu về Truyện Kiều, sau đó là phim truyện theo kiểu dựa hoàn toàn vào nguyên tác Truyện Kiều, các phim điện ảnh. Có loại phim lại chủ yếu dựa vào sự sáng tạo của tác giả về Truyện Kiều. Có loại phim vừa là phim truyện kết hợp với tài liệu. Loại hình đưa tác phẩm vào phim, làm phim về tác giả thì thế giới đã làm, làm rất hay về các danh nhân văn hóa thế giới và kiệt tác của họ. Ở Việt Nam, Nguyễn Du và Truyện Kiều cũng được dựng thành phim và trở  thành một thể loại độc đáo đặc biệt trong loại hình giải trí thứ 7.

Lịch Kiều 

Nhiều năm trở lại đây, lịch treo tường đã được các nhà sản xuất làm thành một tác phẩm nghệ thuật không chỉ mang ý nghĩa thông tin về thời gian, nó đã trở thành những tác phẩm nghệ thuật, vừa đẹp vừa chứa đựng nhiều thông tin quan trọng.

Nắm bắt nhu cầu của người sử dụng, người ta đã cho làm một loại lịch riêng về Truyện Kiều.

Lịch Kiều rất đẹp về hình thức, nội dung đầy đủ sự thông báo về thời gian, nhưng nó còn thể hiện rất độc đáo tinh tế kiệt tác Truyện Kiều. Có tập lịch là những bức tranh đẹp vẽ về các nhân vật, các trích đoạn tiêu biểu trong Kiều. Có tập lịch ngoài tranh vẽ Kiều là những trích đoạn thơ Kiều được in trên giấy mềm, rất tinh tế, sang trọng. Mỗi ngày xé tờ lịch, ta phải dừng lại rất lâu với những câu Kiều tranh Kiều thả hồn trong những suy tư chiêm nghiệm về những nội dung đó. Tờ lịch xé rồi vẫn  được lưu cẩn thận để còn được thưởng thức truyện Kiều. Lịch Kiều để đáp ứng nhu cầu thưởng thức tinh tế của những người có văn hóa uyên thâm, yêu, tôn thờ Truyện Kiều.

Chơi sách Kiều

Trong dân gian nhiều người có thú chơi sách, một thú chơi rất sang trọng, đẳng cấp. Nhưng sưu tầm, gìn giữ những bản Kiều khác nhau, những tác phẩm nghiên cứu phê bình riêng về Nguyễn Du và Truyện Kiều thì cũng không ít người làm được điều này.

Tôi đã thấy những cuốn Kiều cổ do cụ Nguyễn Doãn Cử người từng dạy vua Tự Đức học, cụ Cử mang từ kinh đô Huế 3 cuốn Kiều cổ về Thái Bình và những thế hệ cháu con của cụ những cuốn Kiều như một báu vật đến tận bây giờ.

Nhưng say mê sách, sưu tầm, lưu giữ sách đặc biệt là những cuốn sách Kiều như nhà giáo dạy văn trường THPT Bắc Duyên Hà, Thái Bình Vũ Văn Khánh thì chắc chắn không nhiều. Thư viện gia đình của thầy Vũ Văn Khánh có đến dăm ngàn cuốn sách. Riêng sách Kiều, sách viết về Kiều thấy có chừng hơn 1.600 cuốn, đủ các loại  bản cũ nhất, mới nhất. Tôi đã dẫn nhiều đoàn khách đến thăm quan, làm phim về thư viện sách, về hơn 1.600 cuốn sách viết về Kiều và Nguyễn Du của thầy Khánh, ai nấy đều thán phục.

Những loại hình văn học nghệ thuật  kể trên (có hình thức chưa được gọi là loại hình văn học nghệ thuật) đã hình thành sau khi có Truyện Kiều chính là những kỉ lục “vô tiền khoáng hậu” mà Nguyễn Du đã đạt được nhờ Truyện Kiều. Bài viết cũng mới là thiển ý của cá nhân tôi, chỉ mong các độc giả, các nhà nghiên cứu“ mắt xanh ghé chút thêm vui vườn Kiều”. Chắc chắn còn nhiều điều chưa được như ý, xin được lượng thứ và mong quí vị góp thêm những phát hiện mới cho đề tài về Nguyễn Du và những kỉ lục... thêm phong phú.

Ánh Tuyết

Mùi rơm rạ vấn vương mãi hồn người...

Cầm trên tay cuốn tiểu thuyết "Mùi rơm rạ" của nhà văn Đào Quốc Vịnh, thú thực tôi vừa ngạc nhiên, vừa xúc động....