Vì một nền văn học nghệ thuật Huế hiện đại, giàu bản sắc

Tình hình văn nghệ Huế từ sau ngày thống nhất đất nước

Từ sau ngày thống nhất đất nước 1975, đời sống văn học nghệ thuật trên vùng đất Huế ngày càng sôi động. Một đội ngũ văn nghệ sĩ đông đảo ngày càng phát triển, với những khuôn mặt mới: Thanh Hải, Trần Hoàn, Nguyễn Khoa Điềm, Tống Hoàng Nguyên, Nguyễn Quang Hà, Tô Nhuận Vỹ, Nguyễn Đắc Xuân, Hà Khánh Linh, Nguyễn Tuyến Trung, Ngô Kha, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Trần Vàng Sao, Nguyễn Hữu Ngô, Trần Công Tấn, Quế Lâm, Trần Thanh Lâm, Trần Phá Nhạc, Lê Khánh Thông, Nghiêm Sĩ Thái, Phạm Đăng Trí, Trịnh Công Sơn, Bửu Ý, Bửu Chỉ, Vĩnh Phối, Đỗ Kỳ Hoàng, Đinh Cường, Tần Hoài Dạ Vũ, Lê Khắc Cầm, Hoàng Đăng Nhuận, Thái Ngọc San, Nguyễn Đông Nhật, Ngụy Ngữ, Lê Văn Ngăn, Lê Gành, Đặng Mậu Tựu, Võ Quê, Trần Đình Sơn Cước...                                         

Niềm vui ngày hội giải phóng miền Nam thống nhất đất nước là niềm cảm hứng cho nhiều tác phẩm ra đời, trong đó có nhiều tác phẩm về Huế: Toàn thắng về ta, Vui thế hôm nay (thơ, Tố Hữu), Một Việt Nam trọn vẹn về ta (thơ, Nguyễn Xuân Thâm), Bắc Nam một nước, văn nghệ một nhà (Diệp Minh Châu), Huế lừng ca chiến thắng (thơ, Huy Cận), Cờ bay trên thành Huế (thơ, Ngô Huệ), Huế đêm không ngủ (Phạm Tiến Duật), Ca khúc Phu Văn Lâu (Phạm Ngọc Cảnh), Cô tự vệ thành Huế (Xuân Sách), Trên dòng Hương, Tình ca viết bên bờ sông Hương (thơ, Thanh Hải), Đêm hội hoa đăng (Vĩnh Mai), Chợt nghĩ về chiến khu xanh thẳm, Nghệ thuật và người nghệ sĩ được hoàn toàn giải phóng (Hoàng Phủ Ngọc Tường)… 

Năm 1976 hợp nhất ba tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế thành tỉnh Bình Trị Thiên. Nhạc sĩ Trần Hoàn, Phó Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Bình Trị Thiên làm Trưởng Ban chỉ đạo hợp nhất lực lượng văn nghệ sĩ Bình Trị Thiên. Ban Vận động thành lập Hội do nhà thơ Thanh Hải làm Trưởng Ban, nhà thơ Xuân Hoàng, nhà thơ Lương An làm Phó Trưởng Ban.

Từ 15/7/1989, Hội Văn học nghệ thuật Thừa Thiên Huế được thành lập trở lại sau chia tỉnh Bình Trị Thiên. Đời sống văn học nghệ thuật trên vùng đất Huế ngày càng sôi động. Từ đó đến nay, văn học nghệ thuật Huế đã để lại những dấu ấn khó phai qua các thời kỳ đầy cam go, chuyển mình đổi mới của văn học nghệ thuật trên vùng đất xứ Huế. Tổ chức Hội đã chuyển đổi tên gọi từ Hội Văn học nghệ thuật (1990 - 2005) thành Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật (2005 - 2010), Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Thừa Thiên Huế (2010 - 2024), Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật thành phố Huế (từ 01/01/2025).

Các văn nghệ sĩ Huế chính là những sứ giả văn hóa, là các nghệ nhân dân gian, các văn nghệ sĩ, các nhà hoạt động văn hóa… Họ là những người giữ gìn và phát huy di sản văn hóa cha ông, vun bồi cho nền văn hóa những giá trị văn học nghệ thuật mới, quảng bá những giá trị văn hóa vùng đất ra bên ngoài thế giới, góp phần xây dựng những dấu ấn tình cảm tốt đẹp trong lòng du khách muôn phương.

Ảnh minh họa.

Một số thành tựu quan trọng

Từ khoảng 100 văn nghệ sĩ những ngày đầu thống nhất đất nước, đến nay, Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật thành phố Huế có 08 hội chuyên ngành: Văn học, Mỹ thuật, Âm nhạc, Văn nghệ dân gian, Nhiếp ảnh, Kiến trúc, Sân Khấu, Múa (trên 750 hội viên). Hội có đội ngũ văn nghệ sĩ lớn so với các tỉnh thành trong cả nước. Trong đội ngũ có nhiều người cầm bút vững vàng, có những văn nghệ sĩ có tầm vóc quốc gia và khu vực; đồng thời luôn luôn được bổ sung lực lượng hội viên trẻ, có nhiều triển vọng. Tổng số hội viên thuộc các tổ chức hội thành viên hiện tại là trên 750 người. 

Sự phát triển của hoạt động văn học nghệ thuật từ khi có Hội đến nay đã có nhiều giai đoạn thăng trầm theo từng hoàn cảnh lịch sử của đất nước. Điều đáng trân trọng là đội ngũ văn nghệ sĩ Thừa Thiên Huế trong từng thời kỳ, từng thế hệ luôn luôn giữ vững tư chất, phẩm hạnh, đạo đức, ý thức công dân của mình trên cương vị của người văn nghệ sĩ. 

Đội ngũ văn nghệ sĩ Huế có nhiều đóng góp lớn cho đất nước. Hội Nhà văn thành phố Huế có nhiều tên tuổi lớn trên văn đàn cả nước hiện đang sinh hoạt. Hội Nhiếp ảnh Huế đã có nhiều tác phẩm có giá trị đạt các giải cao trong các cuộc thi trong và ngoài nước. Hội Mỹ thuật với lực lượng hùng hậu, trên 100 họa sĩ, thật sự đã nối tiếp được truyền thống mỹ thuật Huế. Nhiều tác phẩm của các nhạc sĩ viết về xứ Huế thuộc Hội Âm nhạc Huế đã được lưu truyền trong cả nước. Hội Văn nghệ dân gian đã có nhiều công trình nghiên cứu xuất sắc về quê hương thành phố Huế được xuất bản. Nhiều kiến trúc sư thuộc Hội Kiến trúc ngoài đóng góp chuyên môn cho các công trình xây dựng ở Huế, còn đạt nhiều giải thưởng quốc tế về kiến trúc… 

Từ Hội Văn học nghệ thuật Thừa Thiên Huế đã có nhiều văn nghệ sĩ trưởng thành, đạt nhiều thành tích cao trong cuộc đời hoạt động văn học nghệ thuật như nhà thơ Tố Hữu, nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương, nhạc sĩ Trần Hoàn đã được giải thưởng Hồ Chí Minh cao quý; có 10 văn nghệ sĩ Huế được Giải thưởng Nhà nước: Thanh Hải, Nguyễn Khoa Điềm Ngô Kha, Bửu Chỉ, Tô Nhuận Vỹ, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Lâm Thị Mỹ Dạ, Triều Nguyên, Nguyễn Khắc Phê, Hồng Nhu... Nhiều văn nghệ sĩ được các giải thưởng quốc tế, khu vực, được Nhà nước trao tặng danh hiệu Nghệ sĩ nhân dân, Nghệ sĩ ưu tú, Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú… Nhiều tác phẩm gần đây được đông đảo công chúng và đồng nghiệp đánh giá cao.

Trong những năm qua, nhiều hoạt động văn học nghệ thuật nhằm khuếch trương văn hóa Huế và Việt Nam đã được triển khai: hưởng ứng Festival Bốn mùa, tổ chức các hội thảo văn học nghệ thuật tương quan đến kinh tế phát triển, hội thảo lớn về văn hóa và văn học nghệ thuật cũng như tham gia nhiều cuộc hội thảo lớn trong nước, tổ chức nhiều Trại sáng tác tại các địa phương trong tỉnh, tổ chức nhiều cuộc công bố tác phẩm. Nhiều tác phẩm của hội viên đoạt các giải thưởng lớn trong nước.

Liên hiệp Hội cũng tham gia góp ý, xây dựng nhiều đề án, chương trình, nghị quyết liên quan đến sự phát triển của văn học nghệ thuật nói chung và văn nghệ sĩ nói riêng. Hiện nay, Liên hiệp Hội đang xúc tiến một số chương trình như: Hội thảo Đổi mới trong các loại hình nghệ thuật ở Huế; Di sản văn hóa vùng đầm phá Tam Giang - Cầu Hai; Phục hồi múa hát sắc bùa Phò Trạch…; tham gia xây dựng Nghị quyết quy định một số cơ chế chính sách đặc thù đối với văn nghệ sĩ trên địa bàn thành phố Huế; Đề án phát triển Mỹ thuật Thừa Thiên Huế đến năm 2020, định hướng đến năm 2030 (do UBND tỉnh soạn thảo); tham mưu cho UBND tỉnh biên soạn Đề án “Thiết lập và phát triển Tủ sách Huế” và đang được các sở ngành triển khai…

Đặc biệt, Liên hiệp Hội đã tham mưu cho UBND tỉnh phê duyệt Đề án “Phát triển văn học nghệ thuật Thừa Thiên Huế giai đoạn 2020 - 2025, định hướng đến năm 2030” (theo Quyết định số 2281/QĐ-UBND ngày 14/9/2021). Đề án nhằm đẩy mạnh sáng tác và quảng bá tác phẩm văn học nghệ thuật; xây dựng một số chương trình tạo cú hích cho văn nghệ sĩ tham gia mạnh mẽ vào tiến trình xây dựng Thành phố di sản trực thuộc Trung ương theo Nghị quyết số 54-NQ/TW ngày 10/12/2019 của Bộ Chính trị; phục dựng một số giá trị văn hóa dân gian có nguy cơ mai một; hiện các sinh hoạt văn học nghệ thuật chỉ tập trung ở thành phố, còn các huyện hầu như không có, đề án đầu tư để tạo điều kiện cho nhân dân nơi đâu cũng được sinh hoạt sáng tạo và hưởng thụ các giá trị văn học nghệ thuật.

Hoạt động của Đề án phát triển văn học nghệ thuật trong những năm qua đã góp phần làm sôi động không khí sinh hoạt văn hóa, văn học nghệ thuật trên địa bàn. Mở rộng các hoạt động giao lưu để nâng cao vị thế Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật thành phố. Nhiều hội viên tham gia các vị trí lãnh đạo của Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật Việt Nam: Chủ tịch Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật thành phố Huế là Uỷ viên Đoàn Chủ tịch Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật Việt Nam. Năm 2023, Liên hiệp Hội đã có sáng kiến tổ chức Ký kết phối hợp hoạt động giữa Hội Liên hiệp văn học nghệ thuật Hà Nội, Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật thành phố Hồ Chí Minh và Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật thành phố Huế, qua đó duy trì vị thế tầm cỡ quốc gia cho văn học nghệ thuật thành phố Huế. Liên hiệp các Hội văn học nghệ thuật thành phố Huế tham gia các hoạt động văn hóa mang tầm quốc gia và khu vực: giao lưu trao đổi về văn học nghệ thuật của khu vực Bắc miền Trung, của 5 vùng Kinh đô xưa và nay: Huế - Hà Nội - Phú Thọ - Ninh Bình - Thanh Hóa... qua đó quảng bá cho văn nghệ sĩ các vùng văn hóa trung tâm hiểu sâu hơn về văn hóa, con người xứ Huế.

Những định hướng cho tương lai

Vùng đất Thuận Hóa có nền văn học viết xuất hiện với một khởi điểm đầy chất bác học. Nhiều ý kiến đã thống nhất rằng: văn học Thừa Thiên Huế khởi đầu từ bài thơ Hóa Châu tác (làm tại Châu Hóa) của Trương Hán Siêu với bài thơ Hải thiên thảo mộc cộng sầu ngâm (nghĩa là: Trời nước, cỏ cây cùng trong một nỗi buồn). Cùng với việc nhà Hồ đẩy mạnh khẩn hoang, làm đường thiên lý, chấn hưng giáo dục ở miền biên viễn Hóa Châu, kết quả là tuy vài năm ngắn ngủi (1400 - 1407), cũng đã sinh ra cho nhà Trần một lớp nho sĩ tận trung với triều đình như Đặng Tất (1357 - 1409), Đặng Dung (1373 - 1414) với bài thơ Thuật hoài nổi tiếng.

Khi vua Lê Thánh Tông chinh phạt phương Nam, đẩy đường biên trấn vào đến Đá Bia (Thạch Bi Sơn) ổn định Hóa Châu, ghé cửa biển Tư Dung, đã không kìm được cảm xúc mà viết nên bài Tư Dung hải môn lữ thứ… Nhắc lại những tác phẩm ban đầu của nền văn học Thừa Thiên Huế như thế, để thấy văn chương khởi thủy của vùng đất này ngay từ đầu văn học viết đã có tác phẩm của các vị thiên tử, các quan trung thần, các nhà văn hóa lớn đặt nền tảng; như vậy là nền văn học có chân mạng bác học của văn hóa đế vương; có sự uyên bác của minh triết, có nỗi buồn và niềm kiêu hãnh giữa đất trời cao rộng…

Huế là nơi có văn học chữ Nôm phát triển. Năm 1789, Tây Sơn mở đầu việc thống nhất đất nước, dùng chữ Nôm làm quốc gia văn tự. 

Triều Nguyễn sau khi tổ chức Phú Xuân - Huế thành kinh đô, đã làm cho văn học nghệ thuật vùng đất này phát triển rực rỡ kể từ 1802 trở về sau. Phú Xuân thời Nguyễn là trung tâm văn học với sự tập trung nhân tài cả nước và nổi bật với sắc thái văn học hoàng tộc. Các tên tuổi làm nên văn học triều Nguyễn nếu kể ra cũng hàng trăm người. Ngoài ra còn có các kiến trúc cung đình, cửu đỉnh Huế… và hiện còn lưu lại Châu bản triều Nguyễn là di sản văn hóa thế giới.

Huế là nơi đặt nền tảng cho lý luận văn học nghệ thuật cách mạng, với sự đóng góp của Hải Triều Nguyễn Khoa Văn. Việc xuất hiện các phong trào cách mạng khiến cho Huế trở thành nơi khởi phát các phong trào duy tân mà văn học nghệ thuật là công cụ đắc lực. Phong trào Duy Tân, Đông Du… để lại nhiều tác phẩm cực kỳ giá trị. Nảy sinh nhiều tên tuổi mới vừa hoạt động cách mạng vừa sáng tác.

Trong những năm tháng đấu tranh hào hùng chống Mỹ, phong trào đấu tranh của sinh viên, học sinh, giáo chức Huế là một bộ phận khăng khít của phong trào đấu tranh đô thị Huế. Phong trào này đã sản sinh ra nhiều nghệ sĩ đấu tranh bằng ngòi bút, bằng các tác phẩm nghệ thuật của mình: nhạc phản chiến của Trịnh Công Sơn, thơ văn của Ngô Kha, Trần Quang Long, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Thái Ngọc San, Võ Quê… Hội họa có tranh bút sắt Bửu Chỉ… Trong lúc đó ở chiến khu, Mồ anh hoa nở của Thanh Hải, Bài thơ của một người yêu nước mình của Trần Vàng Sao và Trường ca Mặt đường khát vọng của Nguyễn Khoa Điềm là những đỉnh cao của văn học cách mạng miền Nam.

Huế là nơi khởi phát nhiều trào lưu sáng tác mới và có những đỉnh cao: Trong phong trào Thơ Mới, văn học Việt Nam gắn với tên tuổi của các cây bút người Huế như: Phan Văn Dật, Mộng Huyền, Thu Hồng, Nguyễn Đình Thư (có tên trong Thi nhân Việt Nam) và các cây bút hàng đầu gắn bó với Huế như Lưu Trọng Lư, Huy Cận, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tử, Tế Hanh, Nguyễn Bính… Kể từ đó, nhiều trào lưu sáng tác mới đã bắt đầu từ đây. Thơ siêu thực khởi đầu từ Hàn Mặc Tử, sau đó phát triển với sự xuất hiện của Võ Ngọc Trác và về sau là Ngô Kha… Thơ Tân hình thức được cổ súy từ Huế. Nghệ thuật sắp đặt của hội họa áp dụng các trường phái kiến trúc mới…

Một đặc điểm quan trọng là các nhà văn nữ ở Huế đã phá bỏ rào cản phong kiến để viết nên những trang viết giải phóng tối đa tư tưởng… Triều Nguyễn khởi thủy cho văn học nữ có Bà Huyện Thanh Quan. Tiếp đó có bà Nguyễn Nhược Thị Bích, từng dạy hai vua. Đặc biệt về sau, có Nữ sử Đạm Phương với tinh thần tiên phong rất cao. Các tác phẩm văn học và báo chí của bà luôn sẵn sàng tiếp cận hệ tư tưởng tiên tiến của thời đại. Thời kỳ Thơ Mới, Huế có Tôn Nữ Thu Hồng để lại tập Sóng thơ là nữ thi sĩ Huế duy nhất có tên trong Thi nhân Việt Nam của Hoài Thanh - Hoài Chân. Thời kỳ văn học miền Nam có các nhà văn nữ gốc Huế Túy Hồng, Nguyễn Thị Hoàng… là những cây bút nữ có những đột phát mạnh bạo. Trong văn học chốn thiền môn xứ Huế, có tên tuổi của các nữ danh tu như Sư bà Thích Nữ Diệu Không, Thích Nữ Trí Hải… vượt qua khỏi hạn phận nữ tu để phát triển phương cách tu hành dấn thân tốt đời đẹp đạo. Mới đây, tiểu thuyết Từ Dụ Thái hậu (Trần Thùy Mai) đoạt giải cuộc thi tiểu thuyết lần thứ năm của Hội Nhà văn Việt Nam năm 2022… 

Như vậy, có thể nhận định bước đầu đặc điểm của văn học nghệ thuật Huế là chủ thể sáng tạo có hệ thẩm mỹ cao, tạo nên nền văn học nghệ thuật đầy truyền thống dân tộc. Bên cạnh đó, văn nghệ sĩ Huế cũng tiên phong trên nhiều lĩnh vực. 

Hiện nay, trong thời kỳ đổi mới, văn học nghệ thuật Huế bên cạnh giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, cũng là nơi có những ủng hộ các khuynh hướng sáng tạo mới. Những nỗ lực làm mới bút ký của Hoàng Phủ Ngọc Tường, đổi mới thi ca của Nguyễn Khoa Điềm, Trần Vàng Sao, Nguyễn Trọng Tạo, Phạm Nguyên Tường, Văn Cầm Hải… là những ví dụ. Đó là những nỗ lực đáng ghi nhận của các thế hệ cầm bút nối tiếp nhau ở Huế.

Ở lĩnh vực hội họa, càng về sau, hình thức, chất liệu của các tác phẩm ngày càng đa dạng hơn với nghệ thuật sắp đặt, Nhiếp ảnh tạo hình, Video art, đồ họa Trúc chỉ, sắp đặt, đồ họa in ấn, paperblock, mica sắt hàn… Những nỗ lực tiếp nhận và sáng tạo cái mới của các họa sĩ trẻ Huế là những dấu hiệu cần phát huy. 

Vấn đề cần lưu ý là trong lúc tiếp nhận tinh hoa nghệ thuật của thế giới để sáng tạo cái mới, không để quên gốc gác căn cước xứ mưa là Huế…

Hồ Đăng Thanh Ngọc

Góp thêm cách nhìn về một nửa thế kỷ văn học (30/4/1975 - 30/4/2025)

Trong 50 năm qua, văn học ta đã làm được hai việc. Một là trả nợ quá khứ, hai là nhập cuộc đổi mới. Sau đây là lời...