Kỷ niệm 100 năm ngày sinh nhạc sĩ Đỗ Nhuận (10/12/1922 – 10/12/2022): Mấy kỷ niệm với một nhạc sĩ lớn

Có thể Đỗ Nhuận (1922-1991) không là tác giả Quốc ca như Văn Cao, không có những ca khúc từng là bài hát chính thức của những chính thể như Lưu Hữu Phước. Nhưng sự nghiệp âm nhạc của ông quá đồ sộ cả về số lượng và chất lượng, lại đa dạng gồm cả thanh nhạc lẫn khí nhạc.

Trong thanh nhạc, chẳng những ông có nhiều ca khúc có giá trị vĩnh hằng mà còn là người đầu tiên ở nước ta sáng tác ô-pê-ra với hai tác phẩm hoành tráng mà sau đó chưa có ai sánh kịp (Cô sao và Người tạc tượng). Về ca khúc, tác phẩm của ông phủ lên rất nhiều đề tài, bao quát những chặng đường lịch sử dài với nhiều tìm tòi độc đáo – đặc biệt là việc khai thác những chất liệu và tiết tấu của âm nhạc dân gian cổ truyền rất thành công. Có lẽ mãi mãi người ta không thể quên những bài bất hủ: Du kích ca, Áo mùa đông, Nhớ chiến khu, Du kích sông Thao, chùm 3 bài liên quan đến chiến dịch Điện Biên Phủ (Hành quân xa, Trên đồi Him Lam, Chiến thắng Điện Biên), Việt Nam quê hương tôi, Vui mở đường, Đường bốn mùa xuân, Hát mừng các cụ dân quân…

Chân dung nhạc sĩ Đỗ Nhuận 

Ở mảng đề tài nào, Đỗ Nhuận cũng tìm được những ngôn ngữ âm nhạc mới mẻ dựa trên chất liệu dân gian cộng với sự tìm tòi công phu về tiết tấu tạo nên những ca khúc có màu sắc độc đáo, mới nghe đã rất ấn tượng. Bút pháp, phong cách âm nhạc của Đỗ Nhuận rất đa dạng. Ông rất cao tay trong việc sử dụng, chế biến chất liệu dân ca để tạo nên ca khúc của mình.

Có thể chứng minh điều này ở bài Chiến thắng Điện Biên - ca khúc xếp vào hàng những bài hay nhất trong kho tàng âm nhạc cách mạng Việt Nam. Ở bài này, Đỗ Nhuận đã nhào nặn, pha trộn hai chất liệu ở điệu sắp qua cầu (chèo) và xòe Thái để tạo nên giai điệu. Tinh ý, ta sẽ nhận ra câu “Xiết bao sướng vui từ ngày lên Tây Bắc đồng bào nô nức mong đón ta trở về” chính là câu “Ấy mấy bông lúa thơm kìa là bông lúa chín, chín mọng í ỉ ì…” ở điệu Sắp qua cầu.

Nhưng chỉ một câu rồi tác giả phát triển đi khá xa tạo cho bài hát dáng vẻ mới mẻ, hiện đại. Có thể lấy Đỗ Nhuận làm minh chứng rõ nhất, tiêu biểu nhất cho khuynh hướng sáng tác đúng đắn là dân tộc, hiện đại mà chúng ta vẫn phấn đấu, theo đuổi từ lâu. Điều này chẳng những chỉ thể hiện rõ trong các ca khúc mà còn được quán triệt trong những tác phẩm nhạc không lời của ông.

Đỗ Nhuận là một nhạc sĩ lớn (về giá trị tác phẩm), có cương vị lớn (lãnh đạo Hội Nhạc sĩ Việt Nam). Nhưng ông giản dị (chứ không phải là đơn giản) trong tư duy và phong cách sống. Thoạt nhìn hoặc mới tiếp xúc, dễ nghĩ ông khô khan, lạnh lùng, khó gần. Nhưng quan hệ lâu hoặc ít nhất là nói chuyện lâu sẽ thấy trong ông là một kho phong phú vốn sống và tri thức âm nhạc. Và ông sâu sắc, chân tình. Ông là người không thích nói nhiều mà nói bằng việc làm, bằng hiệu quả.

Liên quan đến ông, có nhiều chuyện khiến tôi không thể quên. Tôi nhớ lần đầu tiên tiếp xúc với ông là khi tôi tìm đến chơi nhà cô bạn cùng học một lớp ở đại học tổng hợp Văn vào dịp mùa hè năm 1966 hay 1967 gì đó. Cô là con gái út danh họa Nguyễn Phan Chánh, nhà ở 65 phố Nguyễn Thái Học (Hà Nội). Đây là tòa nhà có nhiều văn nghệ sĩ tên tuổi cư trú. Khi ra về, tôi thấy bên hàng xóm nhà cô bạn một vị to, mập, trông rất bệ vệ và khác người. Cô cho tôi biết đó là nhạc sĩ Đỗ Nhuận. Tôi đã nghe tên tuổi và thuộc lòng nhiều bài hát của ông nên rất muốn được gặp nhưng ngại vì khi ấy ông đã quá nổi tiếng, lại đang đứng đầu Hội Nhạc sĩ Việt Nam, còn tôi chỉ là chàng sinh viên 20 tuổi. Cô bạn hiểu ý bèn nói: “San muốn gặp Đỗ Nhuận phải không? Để mình giới thiệu nhé. Chú ấy thoải mái lắm. Đừng ngại”.

Và khi gặp, đúng là ông không khiến tôi ngần ngại. Ông hỏi tôi thuộc được những bài hát nào của ông. Tôi kể ra gần hết. Ông có vẻ thích thú khi tôi thuộc, hát cho ông nghe cả bài Người chiến thắng là anh ông cộng tác cùng nhạc sĩ Phê-rê viết về anh hùng Nguyễn Văn Trỗi. Khi tôi hỏi ông có đứa con nào nối nghiệp cha không thì đúng lúc đó có một cậu bé chừng 10 tuổi chạy vào chào tôi. Mặt mũi cậu sáng sủa, thông minh. Ông chỉ vào cậu, nói: “Có thằng cu này, con đầu của mình, có năng khiếu, có thể làm âm nhạc”. Ông chỉ nói vậy, không nói gì thêm về tài năng sớm phát lộ của cậu.

Nhạc sĩ Đỗ Nhuận và con trai Đỗ Hồng Quân 

Rồi nhiều năm sau đó, khoảng năm 1980, lúc này tôi làm phóng viên âm nhạc ở một tờ báo, có dịp đến Hội Nhạc sĩ Việt Nam gặp Đỗ Nhuận để phỏng vấn ông về tình hình âm nhạc từ khi đất nước được thống nhất. Tôi nhắc lại đã gặp ông hơn 10 năm về trước và hỏi về cậu con trai đầu của ông bây giờ ra sao. Ông lại trả lời rất vắn tắt: “Nó đang học tại nhạc viện Trai-cốp-ski”. Thì ra đó là Đỗ Hồng Quân sau này là một nhạc sĩ cũng rất nổi tiếng trong lĩnh vực sáng tác khí nhạc và chỉ huy, từng mấy nhiệm kỳ liên tục là Chủ tịch Hội Nhạc sĩ Việt Nam giống như mấy chục năm về trước người cha của anh đảm nhiệm. Và hiện tại, anh là Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam.

Khi đã có chừng mươi bài hát được phát trên đài Tiếng nói Việt Nam và nhiều bài lý luận đăng ở nhiều tờ báo, tôi mạnh dạn xin với Đỗ Nhuận để được vào Hội Nhạc sĩ Việt Nam. Nhưng ông nói thẳng: “Chưa được đâu. Cậu cứ tiếp tục phấn đấu thêm nữa. Vả lại, mình sắp nghỉ công tác ở Hội. Huy Du sẽ lên thay. Mình sẽ nói với Huy Du chú ý đến cậu”. Và mấy năm sau đó, tôi được kết nạp vào Hội. Đến bây giờ, tôi không thể không nhớ ơn Đỗ Nhuận về việc riêng này của mình. 

Trước khi bài báo phỏng vấn ông như đã nói lên khuôn, tôi đưa ông đọc lại. Ông gạch bỏ tất cả những từ có ý đề cao mình (nhưng sự thực rất xứng đáng) như “nhạc sĩ lớn”, và thay bằng “có nhiều đóng góp”. Khi tôi viết: “Hổ phụ sinh hổ tử. Đỗ Nhuận có đứa con trai có triển vọng nối tiếp rực rỡ sự nghiệp âm nhạc của ông khi đang tu nghiệp ở một nhạc viện lớn, hàng đầu thế giới là Trai-cốp-sky”. Ông gạch bỏ câu này. Tôi hỏi thì ông nói: “Biết thế nào mà nói trước. Hãy cứ để sau này sẽ hay. Chớ ồn ào”.

Sau khi bài báo này ra đời, tôi mang báo đến biếu Đỗ Nhuận. Ông đọc lướt rất nhanh rồi nói: “Cảm ơn cậu. Nhưng vẫn còn đôi chỗ đề cao quá. Mình nghĩ là cứ lặng lẽ mà làm việc. Hữu xạ sẽ tự nhiên hương”. Ông nói vậy nhưng tôi lại nghĩ là sự nghiệp và những gì ông đã có là rất xứng đáng. Chính vì vậy mà vị Tổng biên tập đã đề nghị tôi thực hiện bài dài hơn lúc đầu. Vị nói: “Đỗ Nhuận là nhạc sĩ lớn, rất nổi tiếng, lại đang đứng đầu Hội Nhạc sĩ Việt Nam. Cần thực hiện bài dài, phong phú hơn”. Những chỗ Đỗ Nhuận nói là “Vẫn còn đôi chỗ đề cao mình quá” chính là tôi đã viết thêm vào mà không kịp đưa ông đọc lại.

Một lần, gặp ông, tôi kể lại câu chuyện sau: Tôi vừa đi tàu Thống Nhất từ Hà Nội vào TP. Hồ Chí Minh. Trên tàu, tôi chứng kiến chuỵện nực cười. Một người cũng có tên Đỗ Nhuận đã mạo nhận mình chính là người nhạc sĩ nổi tiếng. Tôi ngồi ghế gần người này. Thấy anh ta có chiếc đàn ghi-ta, mấy bạn trẻ làm quen và được biết anh ta tên Đỗ Nhuận. Khi mấy nhân viên đi kiểm tra hàng hóa trên tàu thì thấy anh ta mang mấy tút thuốc lá 555. Họ hỏi giấy tờ. Đọc chứng minh thư thấy tên Đỗ Nhuận, bèn nói “Cái tên nghe quen quen”. Anh ta láu cá nhận luôn mình là nhạc sĩ Đỗ Nhuận nổi tiếng và nói với các nhà chức trách: “Mong các anh thông cảm. Tôi không buôn bán gì. Mang nhiều một chút vào tặng bạn bè và hút trong lúc sáng tác. Tôi nghiện thuốc lá nặng”. Mấy người trẻ nói: “Nhạc sĩ Đỗ Nhuận có nhiều bài hát nổi tiếng lắm”. Anh ta cảm ơn họ và cảm ơn mấy nhân viên khi được “tha”, không bị phạt. Sau đó, tôi thấy anh ta ba hoa, bốc phét rất nhiều với mấy bạn trẻ có vẻ là sinh viên. Tôi tiến đến “làm quen”:

- Xin chào nhạc sĩ Đỗ Nhuận. Tôi rất thích nhiều bài hát của nhạc sĩ mà hôm nay mới được gặp. Hân hạnh quá.

Anh ta tỏ rõ sự sung sướng:

- Cảm ơn anh.

Năm ấy là 1982, anh ta chỉ hơn tuổi vài tuổi - chừng 40, trong khi Đỗ Nhuận năm đó đã 60 tuổi (ông sinh năm 1922). Tôi quyết định bóc trần sự thật:

- Nhạc sĩ còn trẻ quá. Chắc năm nay chưa tới 40?

Anh ta càng thích thú:

- Vâng. Anh đoán giỏi quá! Tôi 38.

- Vậy nhạc sĩ sinh năm 1944. Bài hát nổi tiếng của nhạc sĩ là Chiến thắng Điện Biên ra đời năm 1954. Khi ấy nhạc sĩ mới có 10 tuổi. Quá thần đồng!

Tôi thấy anh ta mặt đỏ bừng, rất bất bình thường. Nhớ trong chiếc cặp của mình đang có cuốn tạp chí văn học nghệ thuật đăng bài phỏng vấn Đỗ Nhuận nói trên, kèm tấm ảnh rất to của ông, tôi lôi ra tặng anh ta:

- Xin tặng anh cuốn tạp chí mới này. Trong đó có bài phỏng vấn anh đấy. Vừa nói, tôi vừa giở trang có bài phỏng vấn.

Anh ta lúc này tái mặt, cúi gằm, không dám nhìn ai. Tôi tặng anh một câu rồi ngả lưng ra ghế lim dim, không nói thêm câu nào nữa:

- Ông bạn thân mến chớ nghĩ không ai biết gì. Kỷ niệm này chắc ông bạn nhớ mãi.

Kể câu chuyện trên cho Đỗ Nhuận, nghe xong, ông nói với tôi:

- Cậu ác quá. Cứ để cho họ có những phút thoải mái. Hại gì đến ai đâu.

Không ngờ người nhạc sĩ lớn lại có phần nhân hậu như vậy.

Đỗ Nhuận là người rất chân thành. Trong bài Việt Nam quê hương tôi của ông, có một câu: “Cô thiếu nữ dạt dào tình trẻ. Dáng xinh tươi sao chẳng muốn cười”. Tôi muốn phát biểu với ông nhưng rất ngại vì ông là nhạc sĩ lớn trong khi mình lúc ấy chưa đáng học trò của ông. Tôi bèn tìm cách vào vấn đề khéo: “Sao anh lại viết Dáng xinh tươi sao chẳng muốn cười?”. Ông trả lời: “Sao, có vấn đề gì à? Cậu thấy có gì cứ nói. Đừng ngại”. Khi ấy tôi mới dám góp cho ông là cô gái Việt Nam trước bức tranh diễm lệ của quê hương đất nước thì phải rất thích thú, say mê. Vậy sao lại “không muốn cười”? Ông gật gù, mày hơi nhíu lại rồi nói: “Bài hát lan truyền rồi. Nhưng để mình xem lại.” Rồi sau đó, nghe đài, tôi thấy đổi lại là: “Dáng xinh tươi đang tuổi yêu đời”.

Sự ra đời của Đỗ Nhuận cũng thật đặc biệt. Đó là một ngày mùa hè năm 1922, tại một làng quê tỉnh Hải Dương. Nhà bố mẹ nghèo, ở trong căn nhà vách đất rất chật hẹp. Các cụ kiêng cữ, không cho con dâu sinh ở trong nhà nên phải quây cót trên ổ rơm ngoài vườn ổi, lót chiếu manh rách để đẻ. Đến đêm thì trời đổ mưa sấm sét rầm trời. Đỗ Nhuận cất tiếng khóc chào đời trong hoàn cảnh như thế.

Tiếng khóc lẫn trong tiếng giông bão gầm rú. Nhưng rồi cũng tạnh ngay. Hình như trời thương cậu bé sơ sinh mà chấm dứt cơn giông tố. Cũng thật lạ là cậu cứ nhắm mắt hoài, một tháng sau mới mở mắt. Cậu ra đời đúng vào tháng nhuận nên được bố mẹ đặt tên là Nhuận. Đến khi viết những bài hát đầu tiên ở thời kỳ tiền khởi nghĩa, Đỗ Nhuận lấy bút danh là Đỗ Quyên. Nhưng một lần, Thế Lữ nói cái tên đó nghe có vẻ con gái yếu đuối, cứ lấy đúng tên cha mẹ đặt. Thế là từ đó, tên Đỗ Nhuận mới được ký dưới mọi tác phẩm của ông.

Đỗ Nhuận đã qua đời được hơn 30 năm. Nhưng tên tuổi, sự nghiệp sáng tác của ông vẫn sống mãi cùng năm tháng. Ông xứng đáng được nhận những danh hiệu cao quý nhất: Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật ngay từ đợt đầu tiên, đặt tên cho một đường phố tại Hà Nội ở quận Bắc Từ Liêm. Nhưng vinh quang hơn cả là ông đã sống trọn trong trái tim của nhiều thế hệ công chúng mãi mãi theo thời gian.

Nguyễn Đình San

Nhạc sĩ Đỗ Nhuận - Thần đồng hay thiên tài âm nhạc?

Trong văn học nghệ thuật, nhất là trong âm nhạc, từ nhỏ, khi chưa được học hành mà phát lộ tài năng lớn, đó là “thần...