“Chói lọi sao vàng, hoa vĩ đại”

Kỷ niệm 80 năm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2/9, sau 50 năm đất nước giành được độc lập và thống nhất trọn vẹn, chúng ta đã có thể khẳng định, thế hệ hôm nay, không chỉ kính trọng, ghi ơn những sáng tạo dưới mảnh trăng giữa rừng, mà còn tìm thấy từ những năm tháng gian khổ, hy sinh để có chiến thắng ấy nhiều bài học trong công cuộc dựng và giữ nước. Đặc biệt, trong thời điểm “sắp xếp lại giang sơn” hiện nay, làm sao những thay đổi lớn về quản lý và tổ chức hành chính - kinh tế, địa chính trị, quản lý số sẽ tạo tiền đề cho phát triển một nước Việt Nam có văn hóa riêng, mang lại hạnh phúc cho mọi người dân.

Nhìn lại lịch sử, trong cả mấy ngàn năm dựng nước, phải liên tục chống ngoại xâm, chắc chắn chưa bao giờ văn hóa được coi là mặt trận, và trong thực tiễn cách mạng và kháng chiến 30 năm 1945-1975, mặt trận văn hóa đã có những đóng góp xuất sắc được các mặt trận chính trị, quân sự, kinh tế, xã hội công nhận.

Hàng triệu đồng bào đem theo cờ đỏ sao vàng có mặt tại Quảng trường Ba Đình, Hà Nội để chứng kiến thời khắc lịch sử của dân tộc Việt Nam ngày 2/9/1945. Ảnh tư liệu. Nguồn: TTXVN.

Vẫn tự hào là một nước văn hiến, nhưng cho đến đầu thế kỷ XX, văn hóa nước ta vẫn nằm trong thời trung đại, văn học nghệ thuật vẫn là thứ bị coi “Lập thân tối hạ”. Cuối thế kỷ XIX, Vua Thành Thái công khai bộc lộ tinh thần chống Pháp, nhưng nhận thấy cần cải thiện dân trí, đã ký đạo dụ cho giảng dạy chữ quốc ngữ ở các trường học. Sang thế kỷ XX mới xuất hiện một số trí thức Tây học, dù nhiều động cơ khác nhau, nhưng họ đã bằng nhiều con đường, góp phần nâng cao dân trí, để đến những năm 1930-1945, xuất hiện phong trào Thơ mới, Tự lực Văn đoàn, văn học hiện thực phê phán, văn thơ yêu nước và cách mạng, đưa văn học vào thời kỳ hiện đại. Bước đầu, xã hội đã hình thành một lớp trí thức Tây học từ nhiều nguồn.

Khi Cách mạng thành công, hầu hết văn nghệ sĩ đã hồ hởi đón chào, vì được làm công dân một nước độc lập. Vũ Hoàng Chương nổi tiếng với Thơ say, có bài thơ đầy sảng khoái: “36 phố phường ngày hôm ấy/ Là những nhánh sông đỏ sắc cờ/ Chói lọi sao vàng, hoa vĩ đại/ Năm cánh xòe trên năm cửa ô”. 200 văn nghệ sĩ cả nước có mặt trong Hội nghị Văn hóa toàn quốc do Hồ Chủ tịch triệu tập và tới dự sáng 24/11/1946 ở Nhà hát Lớn Hà Nội.

Nhưng khi thực dân Pháp gây hấn, rồi toàn quốc kháng chiến, thì đội ngũ văn nghệ sĩ - trí thức có sự phân hóa rõ rệt. Không mấy ai trực tiếp theo Pháp, nhưng có sự lựa chọn nơi cư trú. Nếu đại bộ phận đã chủ động tham gia kháng chiến, hoặc chọn đi theo kháng chiến, thì trong nhiều năm sau, vẫn có một số “dinh tê” về vùng bị chiếm, ngay cả những người đi theo cách mạng cũng không dễ đã tìm ngay thấy nguồn cảm hứng sáng tạo mới. Trên con đường gập ghềnh xa (Tiến quân ca), những văn nghệ sĩ thành danh sẵn sàng làm mọi việc mà Cách mạng và kháng chiến yêu cầu (Nam Cao từng làm Chủ tịch xã, Chế Lan Viên suốt 9 năm kháng chiến làm báo Cứu Quốc Liên khu IV, Tô Hoài, Nam Cao, Thâm Tâm, Xuân Diệu… đều làm báo ở Việt Bắc…).

Sáng tác văn nghệ buổi đầu lại là của những người đang trực tiếp chiến đấu và công tác: Nhớ máu của Trần Mai Ninh, Đồng chí, Ngày về của Chính Hữu, Nhớ của Hồng Nguyên, Đèo Cả, Màu tím hoa sim của Hữu Loan, Tây Tiến, Đôi mắt người Sơn Tây của Quang Dũng… trong văn học là khi các tác giả đang ở đơn vị chiến đấu. Trong âm nhạc, những bài hát cách mạng đầu tiên cũng hầu hết là của những người mới. Quốc ca (Tiến quân ca) của Văn Cao như là một ngoại lệ, nhưng ông cũng từng tham gia tự vệ ngay trước Cách mạng.

Ngày nay, nhìn lại, có một hiện tượng ít thấy trong lịch sử, không chỉ nước ta, là biên niên lịch sử nền văn nghệ những năm cách mạng và kháng chiến cũng trùng khít với lịch sử. Hãy thử nhìn lại một loại hình nghệ thuật như âm nhạc với lịch sử quân đội nhân dân Việt Nam. Có thể sử dụng các ca khúc để dựng lại lịch sử ra đời, chiến đấu và trưởng thành của quân đội, không thiếu một giai đoạn nào, một hoạt động, một chiến dịch một đơn vị, một trận đánh lớn nhỏ nào, một anh hùng đặc sắc nào… mà không có bài hát. Điều đặc biệt đó, không phải thời nào, nước nào cũng có. Văn học, bằng nhiều tác phẩm thơ, văn, bút ký, phóng sự, hồi ký, kỷ niệm sâu sắc trong đời bộ đội, ngày càng bám sát thực tế chiến đấu, ra đời kịp thời, cũng dựng lại đầy đủ lịch sử đất nước trong những năm chiến tranh và cách mạng.

Những tác phẩm nhiều thể loại và loại hình đó từng góp phần động viên, cổ vũ tinh thần chiến đấu của quân dân cả nước, nhưng không chỉ là “hàng tươi sống”, chỉ dùng cho một thời. Đời người là hữu hạn nhưng có khá nhiều tác phẩm đã làm bất tử tên tuổi tác giả - hầu hết ngày nay, đều đã là người thiên cổ - khi nó vẫn hiện diện trong các chương trình nghệ thuật, các giá sách mới, trong sách giáo khoa, trong đề thi văn các cấp, các diễn đàn văn học nghệ thuật hôm nay, và mai sau. Các tác phẩm đó không chỉ trình diện như một hiện vật bảo tàng, mà với sức sống thanh xuân, truyền năng lượng tích cực của một thời giàu lý tưởng.

Chỉ cần nhắc, một Chiếc khăn Piêu của Doãn Nho được Tùng Dương dựng lại đã gây nên niềm hào hứng lớn với công chúng nhiều lứa tuổi, là đủ thấy lợi hại khi một tác phẩm đạt đến tầm mức cổ điển. Lớp trẻ hơn có Để Mỵ nói cho mà nghe của Hoàng Thùy Linh. Mà những ví dụ như thế là có đến hàng trăm. Trong âm nhạc, tác phẩm của Văn Cao, Nguyễn Đình Thi, Lưu Hữu Phước, Đỗ Nhuận, Hoàng Việt, Nguyễn Văn Tý, Hoàng Vân, Phan Huỳnh Điểu, Hoàng Hiệp, Chu Minh, Văn Dung, Hồng Đăng, Lư Nhất Vũ, Phạm Minh Tuấn… của các nhạc sĩ quân đội Huy Du, Nguyễn Đức Toàn, Lương Ngọc Trác, Vũ Trọng Hối, Trọng Loan, Văn An, Nguyên Nhung, Huy Thục, Thuận Yến, Ngọc Khuê, An Thuyên,... và một tác giả nghiệp dư rất đặc biệt: Doãn Quang Khải (tác phẩm Vì nhân dân quên mình)…

Hòa nhịp với khí thế yêu nước và chiến đấu giành chiến thắng, ngay cả trong những năm tháng gian khổ nhất, ở những nơi ác liệt nhất, thì những tác phẩm khởi sinh từ những địa bàn ấy vẫn đầy khí thế lạc quan và tin tưởng. Chỉ thoáng nhớ Trường ca Sông Lô, Tiến về Hà Nội (Văn Cao), Du kích sông Thao, Hành quân xa, Du kích ca, Chiến thắng Điện Biên (Đỗ Nhuận), Tiểu đoàn 307 (Nguyễn Hữu Trí - Nguyễn Bính), thời đầu kháng chiến chống Pháp, đến Giải phóng Miền Nam, Tiến về Sài Gòn (Huỳnh Minh Siêng - tức Lưu Hữu Phước) cùng hàng trăm ca khúc, hành khúc hào hùng, thắm thiết thời chống Mỹ.

Trong văn học, miền Bắc trân trọng đón nhận những tác phẩm từ miền Nam gửi ra của Giang Nam, Thanh Hải, Thu Bồn, Trần Đình Vân, Nguyễn Thi, Anh Đức, Nguyễn Quang Sáng Nguyễn Trung Thành, Phan Tứ, Lê Anh Xuân, Bùi Dương Hương Ly, Thanh Thảo, Viễn Phương, Chim Trắng, Hoài Vũ, Chu Cẩm Phong, Dương Thị Xuân Quý…, tiếp nhận từ đó tinh thần lạc quan , tin tưởng -Ta tin ở ta, ta tin ở trên, nhất định thành công (Đỗ Nhuận), một tình yêu quê hương mặn mà, một niềm tin vững chắc vào tương lai tươi sáng. Tâm thế lãng mạn tập thể đã tạo nên nguồn cảm hứng lớn cho cả một thế hệ văn nghệ sĩ, và cả các chiến sĩ, tạo nên một nền văn nghệ giàu tính chiến đấu, mà cũng giàu chất lãng mạn, bay bổng.

Mười năm hòa bình (1954-1964), miền Bắc trong xây dựng với ý thức làm hậu phương vững chắc để thống nhất đất nước, đã đặc biệt chú ý tổ chức nền văn hóa mới… Trên đội ngũ những người hoạt động văn hóa văn nghệ đã từng trải qua kháng chiến, một số vừa xuất hiện trong chiến đấu, một số đơn vị hình thành nhiều thời điểm và địa phương khác nhau, Đảng và Chính phủ đã cho chủ trương thành lập các Hội sáng tạo văn học nghệ thuật chuyên ngành, các đơn vị nghệ thuật truyền thống và hiện đại, có ở cả trung ương và các địa phương. Đặc biệt, do có lực lượng miền Nam tập kết ra Bắc, nên còn có Đoàn Cải lương Nam Bộ, Đoàn Kịch nói Nam Bộ, Đoàn Dân ca kịch Trị Thiên, Đoàn Bài chòi Khu V và Tây Nguyên… và các đơn vị nghệ thuật quân đội cấp trung ương, quân khu, và quân binh chủng. Trong kháng chiến chống Mỹ, miền Bắc cũng chi viện lực lượng nòng cốt để thành lập các đơn vị văn nghệ ở một số tỉnh và đơn vị quân đội. Sự xuất hiện, tồn tại và phát triển của các tổ chức, đơn vị văn nghệ không chỉ làm nhiệm vụ động viên, cổ vũ tinh thần, ý chí chiến đấu cho quân và dân, mà quan trọng hơn, chính là cấu thành trọn vẹn bản chất cuộc chiến đấu không chỉ giành chiến thắng về quân sự, mà còn là của văn hóa. Và qua chiến đấu đã nâng cao tầm văn hóa của dân tộc.

Cùng với chiến thắng về quân sự, Đảng ta đã đưa văn hóa Việt Nam phát triển lên một tầm cao với đòi hỏi của thời đại. Ngày miền Nam giải phóng, đất nước thống nhất, cả nước đã có một nền văn học nghệ thuật phát triển rực rỡ, với một hệ thống tổ chức quy mô, và một đội ngũ văn nghệ sĩ có số lượng đông đảo, ở mọi loại hình nghệ thuật. Trong lịch sử, chưa có một thời kỳ nào từng xuất hiện nhiều nghệ sĩ tài năng với những tác phẩm có sức sống lâu bền như những năm kháng chiến.

Nhớ lại ngày đầu cách mạng, rồi bước ngay vào kháng chiến, với dân số 90% chưa thoát nạn mù chữ, những văn nghệ sĩ vốn sẵn lòng yêu nước, nhưng quen sống tự do, ngơ ngác trước mọi nẻo đời, khi buộc phải lựa chọn, dựa vào một nhóm văn nghệ sĩ được chuẩn bị từ Văn hóa Cứu quốc, Đảng ta, mà người đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh, người mà sau này được quốc tế công nhận không chỉ là Anh hùng giải phóng dân tộc mà còn là một Danh nhân Văn hóa Thế giới đã sớm tập hợp và xác định: “Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận ấy”. Nhưng quá trình hình thành đội ngũ văn nghệ sĩ mới để các văn nghệ sĩ tiền chiến đi theo kháng chiến, lấy lại phong độ sáng tạo, giữa chừng, một số quay về vùng tạm chiếm, một số nghệ sĩ tài năng hy sinh ở các mặt trận, rồi những cuộc đấu tranh tư tưởng qua các giai đoạn, làm cho lực lượng liên tục biến động.

Trên mặt bằng văn hóa mới, đến những năm chống Mỹ, đội ngũ văn nghệ sĩ xuất hiện ngày càng nhiều. Hầu như ở bất cứ địa bàn nào, đơn vị nào cũng có những tài năng mới. Được cổ vũ, bồi dưỡng, khuyến khích, nhiều tác giả phát triển nhanh. Trong văn học, sau sự hồi sinh của các cây bút tiền chiến, với những Chế Lan Viên, Huy Cận, Xuân Diệu, Tế Hanh,… trong thơ, Nguyễn Tuân, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Huy Tưởng, Tô Hoài, Nguyên Hồng, đến chống Mỹ, tên tuổi nhiều nhà văn quân đội đã được chú ý với những tác phẩm ngày càng chững chạc: Hồ Phương, Hữu Mai, Nguyên Ngọc, Nguyễn Ngọc Tấn, Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, Đỗ Chu, Lê Lựu, Nguyễn Thị Như Trang, Hải Hồ, Mai Ngữ… các nhà thơ Xuân Sách, Ngô Văn Phú, Thu Bồn, Liên Nam, Phạm Tiến Duật, Vương Trọng, Nguyễn Duy, Nguyễn Đức Mậu…

Hiện nay, bức tranh toàn cảnh văn học nghệ thuật những năm đất nước chiến tranh, chia cắt đã nhiều lần được vẽ lại để ngày càng giàu có và phong phú hơn. Điều kiện hòa bình, thống nhất cho phép người hôm nay nhìn lại quá khứ với đôi mắt khoan dung, khách quan hơn. Thời đổi mới, một số tác giả và tác phẩm từng bị phê phán xưa được nhận Giải thưởng Nhà nước: Hoàng Cầm, Trần Dần, Lê Đạt, Phùng Quán. Luật cân bằng lòng nhân ái của người đọc được dịp thể hiện. Có những giá trị mà chỉ thời gian mới xác định được. Điều kiện chính trị xã hội, có sự thay đổi, khi ta mở cửa, mở rộng giao lưu với cả những nước đối địch xưa, thì văn học nghệ thuật qua giao lưu cũng đã đóng góp tích cực cho quá trình hòa giải hòa hợp.

Thời gian chia cắt lâu dài, lại nhiều năm tiếp theo, bị bao vây, cấm vận, nhiều văn nghệ sĩ vốn là bạn bè từ thuở tóc xanh, nay gặp lại nhau, tóc đều đã bạc. Phạm Duy về thăm Văn Cao là một biểu tượng. Nhìn sâu hơn, ta thấy, dù nhiều năm đã chọn những con đường khác nhau, nhưng tận lòng sâu trong từng tác phẩm mỗi người vẫn là lòng yêu nước, yêu quê hương với tình người Việt. Đoạn đời qua của họ có đứt gãy, khúc khuỷu, gập ghềnh, nhưng khi gặp lại, ngồi bên nhau, ngỡ là thời gian đã xóa đi tất cả, đâu ngờ vẫn giữ lại nguyên vẹn những gì thật đẹp của tuổi trẻ xưa, đủ để vỡ tan một quãng im lặng vì tủi hờn kéo dài mấy mươi năm (mượn ý Vi Thị Thu Đạm trong truyện Trong chiều mưa). Nhiều văn nghệ sĩ từng di tản trong nhiều thời điểm, từng đi cải tạo nhiều năm, ở trong nước nhưng nhiều năm không tiếp tục sáng tác nay được trở về thăm, có tác phẩm được in lại rộng rãi, các nghệ sĩ sáng tác và biểu diễn được công chúng nồng nhiệt chào đón, làm cho hoạt động văn hóa, văn nghệ hôm nay thể hiện không khí hòa giải, hòa hợp đã có một bước tiến vượt bậc. Văn học, nghệ thuật đô thị miền Nam dưới chế độ Việt Nam Cộng hòa bắt đầu được nghiên cứu, gạn đục khơi trong. Mở rộng tầm nhìn, đã có một bộ phận nhà văn gốc Việt hải ngoại sáng tác bằng nhiều ngôn ngữ, nhưng nội dung vẫn là của Việt Nam, hay viết bằng tiếng Việt. Gia tài văn hóa, văn học nghệ thuật nước nhà giàu có và đa sắc hơn bao giờ hết.

Trong không gian văn hóa lắm màu sắc hiện đại, nhiều tác phẩm ra đời thời chiến tranh và cách mạng vẫn tiếp tục có mặt với sức thanh xuân và đầy hấp dẫn. Hơn bao giờ, chúng ta lại nhớ đến Chủ tịch Hồ Chí Minh - Người đã là linh hồn của 30 năm cách mạng và kháng chiến, người khai sáng và dẫn dắt nền văn hóa - văn nghệ mới và thấy Người luôn hiện diện: “Nhớ Người những sáng tinh sương/ Ung dung yên ngựa trên đường suối reo/ Nhớ chân Người bước lên đèo/ Người đi, rừng núi trông theo bóng Người” (Tố Hữu)

Ngô Thảo

Hiểu thêm về những trang sử hào hùng của dân tộc qua bộ ấn phẩm "Tự hào Việt Nam"

Nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám (19/8/1945 – 19/8/2025) và Quốc khánh nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2/9/1945...