Sức hấp dẫn của văn học viết về chiến tranh cách mạng và đội ngũ nhà văn trẻ viết về chiến tranh

Có thể khẳng định rằng, sức hấp dẫn của văn học người lính và những định hướng cơ bản trong xây dựng đội ngũ nhà văn trẻ viết về người lính và chiến tranh đang là vấn đề lớn được đặt ra. Chúng ta, trong một hội thảo khoa học có tính chiều sâu và tầm bao quát rộng về văn học từ dấu mốc 1975 đến nay với nhiều thành tựu đã được khẳng định, nhiều tác phẩm văn học và nhà văn tên tuổi đã được vinh danh chắc chắn sẽ đạt được những giá trị mang tính nền tảng để tiếp tục phát huy và phát triển đúng hướng trong xây dựng đội ngũ nhà văn trẻ viết về người lính và chiến tranh. Đây vừa là trách nhiệm của mỗi nhà văn đồng thời cũng là sự khẳng định bước trưởng thành mới của mỗi nhà văn, nhất là các nhà văn trẻ trong đội hình nhà văn quân đội, nhà văn toàn quốc viết về đề tài người lính và chiến tranh cách mạng.

Trong các hội thảo vừa qua, có thể thấy, sức hấp dẫn của đề tài văn học người lính và chiến tranh cách mạng không chỉ ăn sâu bám rễ trong đời sống văn học, đời sống nhân dân mà còn đang có sự chuyển động mạnh mẽ. Những tham luận về đề tài này đặt ra rất rộng lớn các vấn đề nghiên cứu lý luận và thực tiễn đời sống văn học, các tác phẩm văn học cụ thể. Đó là các tham luận: Chiến tranh Việt Nam - nguồn dữ liệu hãy còn tiềm ẩn cho văn chương khám phá, sáng tạo của nhà văn Lê Hoài Nam; Hình tượng người lính trở về trong văn xuôi Việt Nam sau 1975 của PGS.TS Lê Xuân Tú; Tiểu thuyết Việt Nam viết về chiến tranh sau 1975 nhìn từ lý thuyết hệ hình của Thomas Kuhn của TS Nguyễn Thị Hoài An; Những khuynh hướng sáng tác trong tiểu thuyết viết về người lính và chiến tranh ở Việt Nam những năm đầu thế kỷ XXI của PGS.TS Nguyễn Thanh Tú - Ths Trịnh Thị Hằng; Tư tưởng thẩm mỹ trong thơ Phạm Tiến Duật qua cái nhìn về hậu phương của TS Nguyễn Thị Thúy Hằng; Tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh - cái nhìn mới về chiến tranh của PGS.TS Trần Đăng Suyền;… đã đặt ra và giải quyết trên tinh thần khoa học nhân văn về đề tài chiến tranh cách mạng và hình tượng bộ đội cụ Hồ. Đây là những vấn đề lớn luôn nhận được sự quan tâm rộng rãi không chỉ riêng trong giới nghiên cứu lý luận phê bình, giới sáng tác, các cấp quản lý, mà quan trọng hơn chính là sự quan tâm của bạn đọc, các tầng lớp nhân dân, nhất là học sinh sinh viên về vấn đề trên.

Các nhà văn tham dự Hội thảo Khoa học quốc tế với chủ đề “Viết về đề tài chiến tranh cách mạng và hình tượng Bộ đội Cụ Hồ”.

Trước hết, các tác phẩm văn học viết về đề tài chiến tranh, nhất là trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ đều trên tinh thần ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng, ca ngợi sự chính nghĩa của người Việt Nam. Trong các cuộc kháng chiến, đã có nhiều người con ưu tú hy sinh vì Tổ quốc, trở thành biểu tượng của chủ nghĩa yêu nước, chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Đó chính là vẻ đẹp và sức sống mãnh liệt của con người Việt Nam trong chiến tranh. Với hiện thực phong phú và có chiều sâu, các tác phẩm văn học về chiến tranh đều tạo dựng hình tượng con người, nhất là người chiến sĩ cao đẹp và nhân văn. Đây chính là diện mạo chung của văn học Việt Nam về chiến tranh. 

Với cảm hứng phản ánh hiện thực thời chiến trên tinh thần chủ nghĩa yêu nước, các tác phẩm văn học đã tái hiện hiện thực khốc liệt của chiến tranh với sự trung thực của ngòi bút để từ đó chứng minh sức sống mãnh liệt của con người, nhất là người chiến sĩ trong những tình huống cụ thể. Đó là một trong những thành tựu nổi trội trong các tác phẩm văn học về chiến tranh. Đội ngũ văn nghệ sĩ, thông qua tác phẩm làm cho chúng ta hiểu rằng, văn hóa, văn học nghệ thuật thực sự là sức mạnh to lớn của dân tộc ta, nhân dân ta và quân đội ta. Thực tiễn sinh động cũng như lời dạy của Bác: “Văn hóa là một mặt trận, văn nghệ sĩ là chiến sĩ trên mặt trận đó” là khái quát nhất về vai trò của văn hóa, văn học nghệ thuật. Các nhà lãnh đạo coi văn hóa, văn học nghệ thuật không phải là thứ để chiêm nghiệm cá nhân, nghiên cứu, để giải trí, mà là sức mạnh tâm hồn của mỗi người, từ đó kết tinh thành sức mạnh của cả dân tộc Việt Nam. Trong đó, đội ngũ văn nghệ sĩ quân đội luôn đóng một vai trò đặc biệt đối với đời sống tinh thần của người chiến sĩ, là cầu nối giữa người chiến sĩ với quê hương, đất nước và nhân dân.

Từ bầu trời với những khung hình như thế, liệu có thể mở ra những ô cửa sáng tạo để phục vụ nhân dân và Tổ quốc hay không? Đó là câu hỏi mà các thế hệ văn nghệ sĩ trong đó có đội hình văn nghệ sĩ quân đội phải trả lời bằng những tác phẩm hữu ích nhất. Thật đáng tự hào, trong các cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, trong cuộc chiến đấu bảo vệ biên giới, trong thời bình hôm nay, câu trả lời luôn là những ô cửa tác phẩm mở rộng tới các chân trời mà người chiến sĩ và nhân dân đón đợi.

Bằng tác phẩm xuất sắc của mình, các nhà văn quân đội đã được Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật như: Nguyễn Thi với các tác phẩm: Người mẹ cầm súng; Ở xã Trung Nghĩa; Trăng sáng; Đôi bạn. Nguyễn Minh Châu với các tác phẩm: Dấu chân người lính; Cửa sông; Cỏ lau; Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành. Nguyễn Khải với các tác phẩm: Gặp gỡ cuối năm; Xung đột; Cha và con… Hồ Phương với các tác phẩm: Ngàn dâu; Những cánh rừng lá đỏ. Hữu Thỉnh với các tác phẩm: Thương lượng với thời gian; Trường ca biển. Xuân Thiều với tác phẩm Huế mùa mai đỏ. Thu Bồn với các tác phẩm: Chớp trắng; Vùng pháo sáng; Dưới tro. Hữu Mai với các tác phẩm: Đêm yên tĩnh; Người lữ hành lặng lẽ và hàng chục nhà văn khác được Giải thưởng Nhà nước, Giải thưởng Hội Nhà văn, Giải thưởng văn học Bộ Quốc phòng và các Giải văn học quốc tế (Bông Sen, Asean, Sông Mê Công).

Chỉ tính riêng ở văn nghệ quân đội đã có tới 33 nhà văn nhà thơ đạt Giải thưởng Nhà nước. Đó là: Thanh Tịnh, Vũ Tú Nam, Phạm Ngọc Cảnh; Vũ Cao, Phùng Quán, Nguyễn Trọng Oánh, Nguyễn Chí Trung, Dũng Hà, Mai Ngữ, Nhị Ca, Triệu Bôn, Lê Lựu, Nguyễn Trí Huân, Chu Lai, Nam Hà, Nguyễn Thị Như Trang, Vương Trọng, Anh Ngọc, Lê Thành Nghị, Duy Khán, Lưu Trùng Dương, Ngô Văn Phú, Thanh Quế, Nguyễn Xuân Khánh, Hồng Diệu, Nguyễn Bảo, Nguyễn Đức Mậu, Trần Đăng Khoa, Nguyễn Khắc Trường, Khuất Quang Thụy, Ngô Thảo, Vương Trí Nhàn, Thanh Quế, Trung Trung Đỉnh…

Đội ngũ các nhà văn, đặc biệt là lớp nhà văn trẻ xuất hiện và được khẳng định. Nhiều tác phẩm gây tiếng vang và là những thương phẩm văn học đặc thù, truyền thống. Những thanh âm trong trẻo, hữu ích đến với bộ đội, đến với nhân dân. Các nhà văn quân đội không chỉ có mặt trên mỗi trang viết mà còn có mặt nơi bão lốc, cháy rừng, lũ quét. Các nhà văn quân đội đều nhiều lần đến Trường Sa. Có người đi hằng tháng như Duy Khán. Có người ở nhiều năm như Trần Đăng Khoa, Nguyễn Xuân Thủy. Mùa sóng gió, mùa biển lặng, các nhà văn đều đến nơi biên giới, hải đảo với tấm lòng của nhà văn - chiến sĩ. Hằng năm, các nhà văn quân đội đến Tây Bắc, Tây Nguyên, Tây Nam Bộ ăn cùng, ở cùng và lắng nghe nhịp đập của trái tim người chiến sĩ. Những tập ghi chép, bút ký, truyện ngắn mang đậm hơi thở người lính là món ăn tinh thần bổ ích của bộ đội ta. Và cũng chính người chiến sĩ đang ngày đêm miệt mài với từng nhiệm vụ được giao nơi biên giới hải đảo đã tiếp thêm sức mạnh, là nguồn cảm hứng bất tận cho các nhà văn trong và ngoài quân đội. 

Thời đại Hồ Chí Minh là thời đại phát huy cao độ rất nhiều giá trị cốt lõi nhân văn. Một trong những biểu hiện đặc sắc là hình ảnh Bộ đội Cụ Hồ. Cả thế giới dường như chưa có được hình ảnh nào sâu sắc và gần gũi, nhân văn như thế. Vậy tư duy xây dựng con người mới về hình ảnh Bộ đội Cụ Hồ trong tình hình mới hiện nay phải như thế nào? Người chiến sĩ hôm nay, Bộ đội Cụ Hồ hôm nay phải luôn xác định sâu sắc rằng người trước, súng sau. Đó là nhân tố quyết định mọi vấn đề. Bản chất của con người mới Bộ đội Cụ Hồ chính là con người mang văn hóa Việt Nam, văn hóa thời đại Hồ Chí Minh.

Chúng ta phải vừa khơi gợi vừa tin tưởng vào mỗi người chiến sĩ đã và đang làm tốt mọi nhiệm vụ để có được hình ảnh cao đẹp Bộ đội Cụ Hồ. Người Việt Nam rất nhân văn. Người chiến sĩ càng giản dị sáng trong và rất kiên cường. Từ thực tiễn ấy, từ bầu trời và ô cửa ấy, các tác phẩm văn học nghệ thuật cần khai thác và biểu hiện thiết thực để góp phần tạo dựng hình ảnh Bộ đội Cụ Hồ. Dẫu còn phải phấn đấu nhiều, phấn đấu liên tục, nhưng tôi cũng tin tưởng nhất định, hình ảnh Bộ đội Cụ Hồ sẽ mãi là niềm cảm hứng để đội ngũ văn nghệ sĩ trong và ngoài quân đội có những tác phẩm xứng với kỳ vọng của nhân dân.

Có thể khẳng định rằng: “Sức hấp dẫn của văn học người lính và những định hướng cơ bản trong xây dựng đội ngũ nhà văn trẻ viết về người lính và chiến tranh” đã và đang tạo ra một nhánh lớn, một xu hướng mạnh mẽ và sâu rộng, đã đạt những kết quả đáng ghi nhận. Đang hình thành một đội ngũ những cây bút sung sức và trẻ tuổi viết về người lính và chiến tranh. Có thể kể ra đây một số tên tuổi tiêu biểu như: Đỗ Tiến Thụy; Đỗ Bích Thúy; Nguyễn Đình Tú; Nguyễn Thế Hùng; Trần Thanh Hà; Như Bình; Nguyễn Văn Hùng; Đoàn Hoài Trung; Phạm Vân Anh; Nguyễn Mạnh Hùng; Uông Triều; Nguyễn Mạnh Thường; Trần Đức Tĩnh; Nguyễn Hoàng Sáu; Phạm Văn Trường; Đinh Phương; Đoàn Văn Mật; Lý Hữu Lương; Nguyễn Kim Nhung; Nguyễn Phú; Phạm Văn Đảng; Nguyễn Minh Đức;… điều này đã và đang tạo dựng phần nền tảng dài rộng để hướng tới có những tác phẩm đỉnh cao viết về người lính và chiến tranh. 

Đã là người dân nước Việt Nam, ai cũng mong muốn hòa bình để phát triển. Bây giờ là mơ ước để mình trở thành một nước giàu, nước mạnh, do vậy rất cần đến xây dựng nền văn hóa, nghệ thuật phát triển trong sáng, lành mạnh để góp phần xây dựng tiềm lực văn hóa tinh thần của đất nước. Nhớ lại trong hai cuộc chiến tranh chống Pháp và chống Mỹ, đội ngũ văn nghệ sĩ quân đội đã rực sáng với những tên tuổi lớn trong văn học, âm nhạc, hội họa, điêu khắc, phim ảnh... Chính từ đó, hình ảnh Bộ đội Cụ Hồ đã tỏa sáng và mãi lấp lánh trong tâm thức nhân dân. Bộ đội ta đẹp lắm chứ, nhân văn lắm, nhiều hành động trong thời bình cũng rất anh hùng là mảnh đất màu mỡ để các văn nghệ sĩ khắc họa và sáng tạo. Hãy tìm những gì thật bình dị để đồng hành, sẻ chia. Người chiến sĩ và nhân dân đang chờ các tác phẩm của chúng ta. Làm tốt điều đó chính là để góp phần khẳng định: Văn hóa nghệ thuật đóng góp đặc biệt quan trọng cho sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới.

Văn học nghệ thuật luôn mang trong mình sức mạnh tinh thần to lớn. Đó cũng là nội lực để phát triển. Đối với đội ngũ văn nghệ sĩ trẻ trong quân đội, trọng trách và niềm tin để tiếp tục trau dồi và có được nền tảng tri thức sâu sắc trong sáng tác, quảng bá các tác phẩm văn học nghệ thuật góp phần nâng cao đời sống văn hóa tinh thần cho chiến sĩ và nhân dân.

Làm thế nào để các tác phẩm văn học nghệ thuật của đội ngũ văn nghệ sĩ trong quân đội có đóng góp nhiều hơn cho xã hội, cho quân đội? Quan trọng nhất là phải đi được vào quần chúng nhân dân, đi được vào đời sống bộ đội. Các tác phẩm có đến được với đông đảo công chúng mọi tầng lớp hay không, có được nhìn nhận tích cực hay không chính là thước đo đối với mỗi văn nghệ sĩ. Nhân dân rất công tâm. Những tác phẩm hay sẽ còn mãi đọng lại, soi rọi và khơi gợi sự nhân văn của con người trong đó có người chiến sĩ.

Nhà văn Phùng Văn Khai phát biểu tại Hội thảo Khoa học quốc tế với chủ đề “Viết về đề tài chiến tranh cách mạng và hình tượng Bộ đội Cụ Hồ”.

Một số kiến nghị đặt ra để tiếp tục khơi thông và tạo sự vận động mạnh mẽ của dòng văn học viết về người lính và chiến tranh phải được đặt ra và thực hiện một cách liên tục, bền vững.

Đó là, cần phải quan tâm bồi dưỡng sâu sắc, toàn diện về bản lĩnh chính trị, tư tưởng, đường lối văn hóa văn nghệ của Đảng và nhu cầu về hưởng thụ ở một  mức độ cao hơn đời sống văn hóa tinh thần của cán bộ, chiến sĩ và nhân dân trong tình hình mới. Phải đặt những sáng tác trong khung cảnh đổi mới cũng như nhận thức cao hơn, toàn diện hơn của đông đảo bạn đọc để đội ngũ nhà văn trẻ đặt mục tiêu, lý tưởng phấn đấu trên từng trang viết.

Đó là, cần phải chăm sóc và tạo điều kiện đi thực tế, đi cơ sở, nhất là đi tới nơi vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới hải đảo, tìm hiểu kĩ lưỡng đời sống của bộ đội và nhân dân để từ đó có kiến thức sâu rộng, toàn diện, sự đồng cam cộng khổ phải được hiện hình trong từng trang viết một cách trung thực nhất.

Đó là, cần phải tiến hành thực hiện tốt khu vực tiếp nhận bản thảo, xây dựng các hội đồng thẩm định đối với từng tác phẩm, nhất là các tác phẩm giàu cá tính và có những thể nghiệm về nội dung văn bản, hình thức nghệ thuật, để từ đó lựa chọn ra những sản phẩm tốt nhất phục vụ đời sống tinh thần của bộ đội và nhân dân.

Đó là, phải nâng cao trách nhiệm mọi mặt của vấn đề quảng bá và truyền thông các tác phẩm văn học nghệ thuật viết về người lính và chiến tranh. Phải thực hiện tốt công tác trên, đầu tư bài bản, thực hiện phát hành và quảng bá dưới nhiều hình thức như: sách in, sách điện tử, sách nói, sách 3D để hấp dẫn các khu vực người đọc tạo sức sống mạnh mẽ cho từng tác phẩm.

Đó là, phải thực hiện việc khen thưởng, động viên kịp thời cả về vật chất và tinh thần với đội ngũ nhà văn trong và ngoài quân đội viết về đề tài người lính và chiến tranh để đề tài trên luôn có sức hấp dẫn lâu bền, góp phần trở thành một trong những trụ cột đáng tin cậy trong việc bồi dưỡng, nâng cao tư tưởng chính trị, kiến thức văn hóa, đời sống tinh thần ngày càng tốt hơn để thực hiện thắng lợi nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Phùng Văn Khai

Bài ca người lính

Suy nghĩ nhân đọc "Những người lính chiến", tiểu thuyết của Vũ Quốc Khánh, Nxb Văn học, 2024