Chiếc máy tính từ 2.200 năm trước khiến giới khoa học bối rối

Vào mùa hè năm 1900, một nhóm thợ lặn tìm bọt biển ngoài khơi đảo Antikythera (Hy Lạp) đã tình cờ phát hiện một xác tàu đắm. Phát hiện này đã mở ra một trong những khám phá công nghệ phi thường nhất trong lịch sử: cỗ máy Antikythera, được coi là máy tính analog đầu tiên trên thế giới.

Theo thời gian, muối và khoáng chất trong nước biển phản ứng với các thành phần đồng của cơ chế làm ăn mòn Antikythera đến mức không thể nhận dạng. 

Có niên đại khoảng thế kỷ thứ nhất Trước Công nguyên (TCN), xác tàu đắm này chứa đựng nhiều hiện vật quý giá, tuy nhiên cỗ máy Antikythera là nổi bật nhất. Ban đầu được xem như một khối mảnh vỡ, Antikythera sau đó được xác định là một công cụ thiên văn cực kỳ tinh vi. Với kích thước tương đương một hộp giày, cỗ máy này bao gồm hơn 30 bánh răng liên kết giúp theo dõi các thiên thể với độ chính xác đáng kinh ngạc.

Mặc dù xác tàu được xác định có niên đại khoảng năm 65 TCN, nguồn gốc của cỗ máy này có thể từ giữa thế kỷ thứ ba đến thế kỷ thứ nhất TCN. Các nhà nghiên cứu vẫn đang tranh luận về lý do tại sao một thiết bị tiên tiến như vậy lại có mặt trên một con tàu buôn thời La Mã, trong đó nhiều nhà khoa học giả thuyết rằng nó có thể đã bị đánh cắp hoặc được tặng cho Julius Caesar.

Khi các nhà khoa học nghiên cứu cơ chế Antikythera, họ đã kinh ngạc trước mức độ phức tạp của nó. Thiết bị này được chế tạo để mô phỏng chuyển động của Mặt Trời, Mặt Trăng và 5 hành tinh được biết đến vào thời điểm đó: Sao Thủy, Sao Kim, Sao Hỏa, Sao Mộc và Sao Thổ. Mặt trước của cơ chế chứa các mặt số theo dõi các pha của Mặt Trăng, trong khi mặt sau có hai mặt số xoắn ốc đo các chu kỳ thiên văn dài hơn, bao gồm chu kỳ Metonic và chu kỳ Saros.

Cổ vật hiện đang được cất giữ.

Mặc dù đã được nghiên cứu rộng rãi trong suốt thế kỷ 20, mãi đến những năm 1970, chức năng thực sự của Antikythera mới được khám phá. Nhà vật lý Derek de Solla Price đã dẫn đầu một nhóm nghiên cứu và phát hiện rằng thiết bị này không chỉ là một vật trang trí mà còn là một máy tính thiên văn. Những tiến bộ công nghệ, đặc biệt là chụp cắt lớp X-quang và quét độ phân giải cao, đã giúp khám phá những dòng chữ ẩn giấu và cơ chế hoạt động phức tạp bên trong của Antikythera.

Vào năm 2024, một bước đột phá quan trọng đã xảy ra khi Graham Woan và Joseph Bayley từ Đại học Glasgow (Scotland) sử dụng các kỹ thuật mô hình thống kê tiên tiến để giải quyết một trong những bí ẩn còn lại của thiết bị: số lượng lỗ trên vòng lịch của nó. Điều này cho phép họ xác nhận rằng cỗ máy có thể hoạt động theo lịch âm thay vì lịch dương của Ai Cập như trước đây.

Dù đã trải qua nhiều thập kỷ nghiên cứu, cỗ máy Antikythera vẫn tiếp tục thu hút sự chú ý của các nhà khoa học và sử gia. Một số chuyên gia cho rằng việc sử dụng hệ thống bánh răng epicyclic và các tính năng tiên tiến khác của thiết bị này đại diện cho đỉnh cao của kỹ thuật Hy Lạp hóa mà không có công nghệ nào tương đương tồn tại cho đến thời Trung cổ.

Bản sao cơ chế Antikythera của kỹ sư người Úc Nick Andronis.

Mặc dù vậy, những phát hiện gần đây về lịch âm đã gây ra tranh cãi khi một số học giả lập luận rằng một cơ chế tinh vi như vậy không thể được thiết kế để tuân theo hệ thống Mặt Trăng. Kết quả này khiến cuộc tranh luận về chức năng, thiết kế và nguồn gốc chính xác của cỗ máy Antikythera vẫn còn dai dẳng. Dẫu sao, nó vẫn là minh chứng cho sự khéo léo về công nghệ của người Hy Lạp cổ đại và tiếp tục thách thức sự hiểu biết của chúng ta về kỹ thuật cổ đại.