Nhớ lại những thông điệp hòa bình Hà Nội - Washington 1968 - 1973

Đánh ở Việt Nam, đàm ở Paris, Pháp. Chiến thắng tại mặt trận lúc này là sức mạnh, là lợi thế cho các bên ép nhau trong  hội nghị. Mỹ thay đổi chiến lược, ngừng ném bom từ vĩ tuyến 20 trở ra, tập trung dội bom bắn phá từ khu Bốn cũ trở vào với âm mưu cắt đứt đường chi viện vào Nam của ta. Khu Bốn, đường Trường Sơn trở thành “túi bom”.

Tháng 4/1968, tôi đi xe đạp của mình vào khu Bốn và lăn lộn trong “túi bom” đó 3 tháng. Năm sau - 1969, tôi trở lại Khu Bốn 2 tháng nữa cũng bằng xe đạp. Bộ đội cao xạ pháo đoàn Sông Gianh, công binh mở đường phà Long Đại, bộ đội vận tải đường Trường Sơn, Binh trạm 16, Đại đội Nữ pháo binh Ngư Thủy, thanh niên xung phong Nghệ An, Hà Tĩnh, dân quân tự vệ Quảng Bình, Vĩnh Linh v.v… đều được ống kính ảnh của tôi ghi lại trung thực với khí thế “Đứng trên đầu thù”, đẹp và lạc quan.

Ngày 28/5/1968, tôi bắt được “con cá sộp”. Quân, dân Quảng Bình bắn rơi một máy bay F.105 của Mỹ. Chạy bộ 5km đến chỗ xác máy bay đang bốc cháy. Ống kính của tôi đã tóm gọn cả hai nhân vật: Đại úy phi công Ingvalson Rogerdean hoảng hốt, mắt lấm lét nhìn những nam, nữ dân quân tay súng, tay dây thừng và ngọn lửa hừng hực từ chiếc máy bay của anh ta! Đây là chiếc máy bay bị tan xác sau “chiếc 2.000” trên miền Bắc. Những bức ảnh đó nhập vào dòng ảnh chiến đấu, chiến thắng trong toàn quốc của đồng nghiệp được đăng báo, hoặc phát lên sóng (Telephoto) gửi ra nước ngoài làm tôi phấn chấn.

Roger Dean Ingvalson bị bắt ở xã Nhân Trạch, tỉnh Quảng Bình, ngày 28/5/1968. Ảnh: Chu Chí Thành

Khi ấy mọi người đều nghĩ: Mỗi máy bay Mỹ bị bắn rơi, hoặc phi công Mỹ bị bắt là một nhát cắt từng phần bộ não chiến tranh của Nhà trắng. Ảnh về thất bại của không lực Hoa Kỳ là tín hiệu rút ngắn ngày đổ máu, là một thông điệp hòa bình đi nhanh đến toàn thắng. Do đó chúng tôi rất hăng say, không mệt mỏi phấn đấu để có những tấm ảnh tốt tham gia vào mặt trận truyền thông, hỗ trợ cho mặt trận ngoại giao. Thật thú vị, lớp phóng viên trẻ chúng tôi thời ấy đầy tự tin, khí phách và hào hoa.

Do ở Tiểu Ban Chính trị Ngoại giao, nên tôi có nhiệm vụ chụp ảnh hoạt động của các tổ chức quốc tế yêu hòa bình đến Việt Nam, ủng hộ Việt Nam, trong đó có Jane Fonda và các sinh viên Mỹ phản chiến. Tôi không bao giờ quên “Jane Hà Nội” (Cái tên báo chí phương Tây tặng cho chị) xuất hiện trong bộ áo cánh trắng quần thâm Việt Nam. Chị đến Bệnh viện Bạch Mai, khu phố Hàng Thao Nam Định, gặp các phi công Mỹ quay phim, ghi âm, chụp ảnh… Và nhớ mãi hình ảnh anh David Gipson - Chủ tịch Hội Sinh viên Mỹ chống chiến tranh đã đốt thẻ quân dịch trước những cặp mắt ngỡ ngàng và hào hứng của tất cả sinh viên trường Đại học Nông nghiệp I sơ tán ở  huyện Thuận Thành, tỉnh Hà Bắc.

David Gipson - Chủ tịch Hội Sinh viên Mỹ chống chiến tranh đốt thẻ quân dịch trong cuộc mít tinh của sinh viên trường Đại học Nông nghiệp I Hà Nội sơ tán ở Huyện Thuận Thành, tỉnh Hà Bắc. Ảnh: Chu Chí Thành

Tôi cũng không quên cuộc phóng thích ba tù binh phi công Mỹ vào tháng 9/1972, thể hiện thiện chí hòa bình của ta với mong muốn sớm kết thúc chiến tranh. Hôm đó có cả Peter Arsnett, nhà báo Mỹ nổi tiếng từ chiến trường Quảng Trị vừa tới Hà Nội, kịp thời chụp ảnh, đưa tin về sự kiện này. Đương nhiên rất đầy đủ phóng viên tin, ảnh, truyền hình của các nước xã hội chủ nghĩa và tư bản chủ nghĩa thường trú tại Hà Nội. 

Norris Alphonzo Charles được vợ đón tại lễ phóng thích, Hà Nội ngày 17/9/1972. Ảnh: Chu Chí Thành

Ống kính của tôi ghi được cảnh phi công Mỹ Markham Ligon Gartlley gặp mẹ, người mẹ tươi cười rạng rỡ bên con, họ mặc trang phục sang trọng, sung sướng trước ống kính quay phim, chụp ảnh của các nhà báo quốc tế (Markham vận bộ vest màu sáng do thợ may Hà Nội cắt may).

Liền sau đó, tôi nhanh chóng định hình được cảnh Noris Alphonzo Charles gặp vợ tại lễ phóng thích. Người vợ trẻ xúc động ôm chồng ngỡ mình trong mơ, chị những tưởng chồng đã chết. Nhưng người đàn ông của chị đang đứng ở đây - Hà Nội một xứ sở xa lạ! Trước lễ phóng thích khoảng bẩy tháng, vào tháng 2/1972, tôi đã chụp ảnh người lính Mỹ này, khi anh ta được đưa ra họp báo quốc tế ở Hà Nội. Noris Alphonzo Charles là người lai da màu rắn rỏi, đẹp trai, có mái tóc xoăn ngắn châu Phi. Trong ba người được thả, một phi công không có người nhà đến đón. Cuộc phóng thích này là một thông điệp, một bức thư ngỏ cho nhân dân Mỹ và chính quyền Mỹ.

Jane Fonda ghi âm cuộc nói chuyện với tù binh phi công Mỹ tại Hà Nội, tháng 7/1972. Ảnh: Chu Chí Thành

Nhân dân Mỹ rất biết thiện chí của Việt Nam, xuống đường đòi hòa bình cho Việt Nam. Nhưng những bộ não chiến tranh Washington Mỹ phớt lờ, họ không quan tâm tới số phận những phi công bị chết, bị giam trong tù, cũng như lòng mong mỏi của những người mẹ, người vợ, người con của những người lính này. Ngược lại, Washington đáp trả bằng các trận tập kích leo thang cao hơn. Mỹ đã dùng cả máy bay B52 dội bom Hải Phòng, Hà Nội, nhằm đưa Hà Nội, Hải Phòng về “thời kỳ đồ đá”.

12 ngày đêm đối mặt với B.52 khói lửa dữ dội ở Hà Nội là 12 ngày đêm trực chiến, người gầy đen, không kém gì khi tôi đạp xe đi chụp ảnh khắp khu Bốn. Tôi chụp được nhiều bộ mặt thảm bại của phi công Mỹ, cả xác phi công và xác máy bay B.52 của Mỹ. Đặc biệt tôi cảm thương Nutter Jerome Winbrow III, số lính F.3122560 lái máy bay B.52, bị bắn rơi đêm 26/12/1972. Lễ giáng sinh chưa tàn, thì anh ta đã chết. Tôi thấy thây xác Nutter và tấm ảnh vợ con của anh mang theo còn lạnh tanh phơi mình trên cánh đồng rau su hào, bắp cải ở xã Định Công, huyện Thanh trì, Hà Nội. Lại “một con cá sộp”, nhưng thông điệp từ bức ảnh này thật khủng khiếp, vì sao anh ta phải chết ở nơi cách nước Mỹ 13.000 km? Hà Nội có thù oán gì với anh? Bức ảnh được TTXVN phát sóng, nhưng không biết vợ con anh ta có nhận được không? (Sau Hiệp định Paris, hài cốt Nutter được đưa về Mỹ).

Hà Nội đổ nát đau thương, Bệnh viện Bạch Mai, khu phố Khâm Thiên bị đánh sập. Đấy là “Những thông điệp hòa bình kiểu Mỹ”! Những ảnh này cũng được TTXVN đưa lên sóng, phát đi khắp năm châu, đương nhiên nó cũng chắp cánh đến Hội nghị Paris.

Bệnh viện Bạch Mai, Hà Nội bị máy bay B.52 dội bom hủy diệt tháng 12/1972. Ảnh: Chu Chí Thành

Hà Nội không trở về thời kỳ đồ đá như Tổng thống Mỹ Richard Nixon tuyên bố. Cái mà đầy ắp trong ống kính của tôi là hàng loạt phi công Mỹ vào nhà đá Hỏa Lò, rồi ra trình diện trước các nhà báo quốc tế. Nào là William Colle, Paul Louise, nào là John Harry Yuell, Frank Douglas, v.v… và hàng chục cái tên xa lạ nữa đều lộ diện trong ống kính của tôi. Tôi thực sự tự hào về những bức ảnh của mình và của các đồng nghiệp đã trở thành những thông điệp hòa bình chân thực, bác bỏ hoàn toàn lời tuyên bố huênh hoang vô nhân đạo của ngài Tổng thống Hoa Kỳ. 

Brian Hayden Ward bị bắt ngày 27/12/1972, tại buổi họp báo ngay hôm sau 28/12/1972 ở Hà Nội. Ảnh: Chu Chí Thành

Sau ngừng ném bom 20 ngày, chúng tôi tổ chức đám cưới mừng chiến thắng tại nhà riêng của bố mẹ vợ ở 26 Hàng Bột, Hà Nội (nay là Phố Tôn Đức Thắng, bên phải Quốc Tử Giám). Sau đám cưới 20 ngày, tôi và Trần Mai Hưởng, phóng viên Tin lên xe UAZ 69 của Liên Xô vào Quảng trị chụp ảnh, viết tin về cuộc trao trả tù binh lớn nhất trong lịch sử chiến tranh Việt Nam, và phản ánh việc thi hành Hiệp định Paris tại khu vực này.

Chuyến đi ấy đã đem lại cho tôi hai giải thưởng lớn: Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2012 với tác phẩm Từ ngục tối thắng lợi trở về, Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật năm 2022 với tác phẩm Hai Người lính. Ảnh thông tấn là ảnh đưa tin về sự kiện, sự việc và con người, trước hết nó cần chân thật, chính xác, nhanh nhạy, kịp thời. Phóng viên nào cũng phải tuân thủ các nguyên tắc cơ bản ấy. Nhưng với tôi dường như còn thêm cảm xúc cá nhân và và chất văn chương mà cội nguồn là tinh thần nhân văn đất Việt.

Từ ngục tối thắng lợi trở về gồm bốn bức ảnh rút ra trong sự kiện trao trả tù binh. 1. Thoát khỏi ngục tù là toàn cảnh những chiến sĩ của ta từ xuồng máy nhảy ào xuống giữa sông, khi thấy đồng đội ra đón. 2. Nghẹn ngào đón mừng các chiến sĩ thắng lợi trở về, một trung cảnh với nước mắt của các y tá, bác sĩ dìu các chiến sĩ vào bờ Bắc. 3. Hạnh phúc của những người chiến thắng, cảnh vợ chồng anh Sang, Chị Hà gặp nhau sau 13 năm xa cách cùng bị tù đầy. 4. Những bước đi đầu tiên trên vùng giải phóng, là những cánh tay dìu nhau lên “đất của ta”, những tấm lưng trần đã trút bỏ quần áo tù ở bờ Nam, bước tới ngọn cờ Giải phóng đang tung bay vẫy gọi.

Vợ chồng anh Nguyễn Minh Sang chị Nguyễn thị Bích Hà gặp nhau tại điểm trao trả tù binh trên sông Thạch Hãn sau 13 năm cùng bị cầm tù. Ảnh: Chu Chí Thành

Còn Hai Người lính là giây phút bùng nổ khát vọng hòa bình, hòa hợp dân tộc của những người cầm súng từ hai phía. Chiến tranh đi qua, cơn ác mộng tan biến, họ là “con một cha, nhà một nóc”, rồi bất ngờ xuất hiện tự nhiên ở chốt giáp ranh Long Quang như một hào quang huyền thoại của tư tưởng Hồ Chí Minh: “Nước Việt Nam là một, dân tộc Việt Nam là một”. Sau 45 năm, cũng không ngờ, chúng tôi: hai người lính và và nhà nhiếp ảnh đều còn sống, lại gặp nhau trên đất Quảng Trị, thật sự quá may mắn và hạnh phúc!

Hai người lính, chiến sĩ Quân Giải phóng Nguyễn Huy Tạo và anh lính Công hòa Bùi Trọng Nghĩa mừng đón hòa bình tại chốt Long Quang, tỉnh Quảng Trị. Ảnh: Chu Chí Thành

Có bạn nói: Tôi từng thoát chết trong chiến tranh, được hưởng hạnh phúc ngay trong buổi đầu hòa bình, nên đã nhạy cảm với số phận con người của cuộc chiến. Đúng vậy, nhưng sâu kín hơn, lương tri tôi mách bảo: Đó là lòng yêu nước, tinh thần quật cường của những người lính, của những người dân, chính nọ đã bồi đắp cho chúng tôi, các phóng viên TTXVN tinh thần lạc quan của một dân tộc anh hùng. Tôi thực sự vinh hạnh được Hãng Thông tấn Quốc gia tin cậy trao cho chiếc máy ảnh diệu kỳ và được đi vào tâm điểm của cuộc chiến để bắt gặp những cơ hội vàng hiếm hoi, ghi lại những thông điệp hòa bình có một không hai trong lịch sử chống ngoại xâm của nhân dân ta.