Mạn đàm về ngày Giỗ Tổ sân khấu

Trước tiên, nếu nói một cách chính xác thì không có ngày Giỗ Tổ sân khấu, mà chỉ có ngày Giỗ Tổ hát bội và Ngày Sân khấu Việt Nam. Tuy nhiên, với xu hướng gỡ bỏ những rào cản phân biệt để lan tỏa những giá trị tốt đẹp, giới nghệ sĩ mong muốn có một ngày để tưởng các thế hệ tiền bối nói chung. Do đó, cách gọi Giỗ Tổ sân khấu như một sự “mở rộng” ý nghĩa từ Giỗ Tổ hát bội. Nó không phải là một cách gọi bất ổn, vì phù hợp với nguyện của chủ thể đang trao truyền giá trị văn hóa nầy. Trong bài viết, tác giả cũng xin được sử dụng cách gọi Giỗ Tổ sân khấu.

Nghệ thuật Hát bội

Giỗ Tổ sân khấu là giỗ ai?

Một số ý kiến cho rằng, ngày 12 tháng 8 âm lịch thực chất là ngày giỗ ông Bạch Mi Thần - tổ của các nghề ca kỹ, mại dâm, trộm cướp… bên Trung Quốc. Qua quá trình tiếp xúc văn hóa, người Việt Nam đã tiếp nhận ngày giỗ tổ ca kỹ của người Trung Quốc để làm ngày giỗ tổ hát bội của mình.

Chúng ta biết, dân gian Việt Nam truyền rằng tổ hát bội là ba vị hoàng tử tên Càn, Chơn, Chất (có dị bản kể là hai vị). Vì mê xem hát mà các hoàng tử bỏ ăn bỏ ngủ, sức khỏe suy sụp, nên vua cha cấm các con xem hát. Các hoàng tử đã lén rời khỏi hoàng cung, chui vào bộng cây vông nem để trốn theo gánh hái, nhưng không may hỏa họa xảy ra khiến họ qua đời. Ngày ấy là 12 tháng 8 âm lịch.

Rõ ràng là từ xa xưa, người Việt Nam đã có cách giải thích riêng cho ngày giỗ tổ hát bội của mình. Như vậy, dù cho có vô tình trùng hợp hay cố tình tiếp nhận ngày giỗ tổ ca kỹ từ Trung Quốc, thì ta vẫn là ta - nhân vật riêng, câu chuyện riêng, ý nghĩa riêng và bản sắc riêng. Nếu chỉ dựa vào sự giống ngày để nói rằng giỗ tổ hát bội là giỗ Bạch Mi Thần thì rất khiên cưỡng, bởi chính chủ thể của thực hành văn hóa ấy lại không hề nhận thức như thế.

Trong ngày giỗ tổ, sân khấu được thiết kế thành nơi làm lễ, với nhiều bàn thờ khác nhau. Ngoài bàn thờ Tam Vị Thánh Tổ ở vị trí trung tâm, còn có Hội Đồng Lưỡng Ban, Thập Nhị Công Nghệ, Lão Lang Đại Thần, Tiền Hiền Hậu Hiền. Ở phía dưới, bên trái là bàn thờ Bạch Hổ được xem là tổ của kép võ, bên phải là bàn thờ Linh Quan Thổ Địa được xem là tổ của kép hề. Dưới cùng là bàn thờ Ông Ngỗ Nghịch, được cho là vị thần yểm trị sự phá phách trên sân khấu. Bên ngoài có bàn thờ Ông Quán - Bà Quán hay còn gọi là Ông Bà Chủ Quán, được cho là những người đã có ơn giúp đỡ đào kép trên bước đường lưu diễn khắp nơi.

Bàn thờ Tam Vị Thánh Tổ 

Như vậy, ngoài ý niệm về Tam Vị Thánh Tổ, ngày giỗ tổ còn là dịp cúng tế chung cho nhiều đối tượng tín ngưỡng khác. Nghệ sĩ đến thắp hương trước bàn thờ để tri ân những bậc tiền bối gầy dựng nên nghề nghiệp, những bậc thầy đã có công truyền dạy, những nhân tài sân khấu, những đồng nghiệp quá cố, thậm chí là những khán giả ân nhân của mình… Nào có ai đến đó để cúng ông Bạch Mi Thần bên Trung Quốc?

Chúng tôi muốn nhấn mạnh rằng, “sự thật” về tổ nghề không quan trọng bằng “nhận thức” về tổ nghề. Bởi đây là một thực hành văn hóa, không phải một sự kiện lịch sử. Sự kiện lịch sử là cái “đã chết” vì nó chỉ xảy ra một lần rồi trôi qua mãi mãi, nhưng thực hành văn hóa là cái “đang sống” vì được trao truyền và tái hiện một cách định kỳ. Chúng ta không cần phải lý giải tổ nghề là ai, lai lịch ra sao, qua đời ngày nào… Tất cả những câu hỏi ấy đều không quan trọng. Điều quan trọng là vào ngày đó, giới nghệ sĩ hội tụ cùng nhau để làm gì?

Có người lập bàn thờ tổ trong nhà, có người đi đến sân khấu để cúng tổ, dù không gian và thời gian khác nhau, thì đối tượng mà họ hướng về vẫn là những bậc tiền bối đã làm rạng danh sân khấu. Hầu như ít có nghệ sĩ Việt Nam nào biết đến Bạch Mi Thần, huống hồ là nhận thức mình đang làm lễ giỗ ông ấy. Nhưng dù cho giỗ tổ hát bội thực sự bắt nguồn từ giỗ Bach Mi Thần thì cũng chẳng sao. Bởi, người Việt Nam tiếp nhận ngày 12 tháng 8, chứ không phải tiếp nhận vị thần ấy, do đó họ đã gán cho nó một ý nghĩa hoàn toàn khác biệt so với Trung Quốc.

Giỗ Tổ sân khấu dành cho ai?

Có không ít ý kiến cho rằng, Giỗ Tổ sân khấu là Giỗ Tổ hát bội nên các ca sĩ, diễn viên, người mẫu, vũ công, nhạc công, đạo diễn, quay phim… không hoạt động ở lĩnh vực hát bội mà vẫn tham gia giỗ tổ thì chỉ là “ăn theo”. Tuy nhiên khi bàn về văn hóa, không phải lúc nào cũng cứ vận dụng kiến thức một cách máy móc, mà trên hết vẫn là sự bao dung. Bằng kiến thức, có thể dễ dàng chứng minh rằng tổ hát bội không sáng tạo ra tân nhạc, hài kịch, điện ảnh… nhưng cách nghĩ đó thiếu sự bao dung.

Trong các nghi lễ, dân gian thường nhắc đến hai từ “tri ân” và “báo ân”, nói dễ hiểu là tưởng nhớ người đã khuất và trách nhiệm người đang sống. Song trên thực tế, chúng ta thường thường nghĩ về người đã khuất ít hơn nghĩ về bản thân mình. Bởi vì khi đã có niềm tin vào đối tượng thiêng, mỗi người sẽ ý thức về việc giữ gìn phẩm giá bản thân nhiều hơn. Chẳng hạn, dù không nhìn thấy ông bà đã mất, nhưng nếu tin có tổ tiên, chúng ta sẽ ý thức mình phải sống sao cho xứng đáng với dòng họ. Cũng vậy, không biết ông tổ nghề thế nào, nhưng khi đã tin có tổ nghề, nghệ sĩ sẽ ý thức mình phải làm việc sao cho xứng đáng với nghề.

Các nghệ sĩ Việt Nam trong ngày lễ Giỗ Tổ sân khấu

Ai cũng cần có đức tin để nhắc nhở mình trở nên tốt đẹp hơn. Những ca sĩ, diễn viên, người mẫu, vũ công, nhạc công, đạo diễn, quay phim… cũng thế. Họ có thể tôn sùng một người phương Tây làm tổ nghề, nhưng họ đã không làm thế, mà chọn quay về với dân tộc. Ông tổ hát bội không sáng tạo ra tân nhạc, hài kịch, điện ảnh… nhưng điều quan trọng ông ấy là người Việt Nam. Bởi thế, họ tham gia Giỗ Tổ sân khấu không phải là “ăn theo”, mà là sự trở về với nguồn cội. Đó còn mà là sự hướng thượng trong đời sống - tin vào điều thiêng để nhắc nhở mình sống thiện.

Các nhà nghiên cứu văn hóa cho rằng, cảm giác được thuộc về là một nhu cầu của con người. Bên cạnh những cộng đồng xã hội mà chúng ta thuộc về, thì khi tôn sùng một đối tượng thiêng, đồng nghĩa chúng ta đang thuộc về một cộng đồng tâm linh. Để điều chỉnh hành vi của mỗi cá nhân, cộng đồng xã hội có những điều lệ, cộng đồng tâm linh cũng có những quy ước bất thành văn. Tuy vậy, điều lệ của cộng đồng xã hội vẫn có người vi phạm, còn quy ước của cộng đồng tâm linh lại được tuân thủ nghiêm túc một cách tự giác.

Do đó, có những người không trực tiếp biểu diễn trên sân khấu, nhưng với ý thức là người hoạt động phục vụ công chúng, họ vẫn đến với ngày Giỗ Tổ sân khấu bằng niềm tự hào về nghề. Từ cảm giác thuộc về cộng đồng tâm linh chung (cùng tôn sùng vị tổ nghề) họ sẽ nhắc nhở mình về về những quy ước, chuẩn mực, trách nhiệm… với nghề và chùng tay trước những hành vi lệch lạc.

Giữa một thế giới còn có bao người tin mù quáng vào những triết thuyết bạo tàn và dối trá, còn có bao người bất hạnh đến độ chẳng cảm thấy có điều gì đáng để tin, thì việc nghệ sĩ tin vào cái thiêng - cái thiện là một điều tốt đẹp. May mắn cho những ai có đức tin để tự nhắc nhở mình giữ gìn phẩm giá và điều chỉnh hành vi.

Biểu tượng văn hóa đáng trân trọng

Có lẽ đã đến lúc chúng ta nên dừng tranh luận ngày Giỗ Tổ sân khấu là ngày giỗ ai và dành cho ai. Bởi đơn giản, Giỗ Tổ sân khấu là một biểu tượng văn hóa. Ngày 12 tháng 8 là một biểu tượng được xây dựng để biểu thị tinh thần tri ân và báo ân. Khi các đình làng làm lễ Kỳ yên, có thể không phải ngày mất của một danh nhân lịch sử có thật, nhưng nhờ có ngày ấy dân làng gắn kết với nhau và chia sẻ truyền thống tốt đẹp của làng. Tương tự như thế, may mắn thay giới nghệ sĩ Việt Nam có một ngày để tôn vinh tiền nhân, đó mà các nghệ sĩ gắn kết với nhau hơn và ý thức hơn về trách nhiệm với nghề.

Giỗ Tổ sân khấu ngày 12/8

Ngay cả vị tổ kia cũng là một biểu tượng văn hóa. Những ai nhìn tổ sân khấu như một con người bằng xương bằng thịt, thì sẽ mãi thắc thắc ông ấy tên gì, quê ở đâu, sự nghiệp, mất ngày nào… Nhưng những ai nhìn tổ sân khấu như một biểu tượng văn hóa, thì sẽ thấy trong hình ảnh đó có biết bao thế hệ nghệ sĩ Việt Nam. Những người nông dân chân lấm tay bùn, khi đất nước bị xâm lăng thì vùng lên đánh đuổi, khi quê hương thanh bình thì hát xướng đờn ca. Hãy thử đọc lời bản đờn ca tài tử Nhớ ơn tổ nghiệp (điệu Long ngâm) của soạn giả Thiên Hùng:

“Nổi trôi theo vận nước suy thịnh bại thành

Nghiệp Tổ vẫn cố công vun bồi

Ngũ cung thành muôn điệu

Để đời đời con cháu mai sau

Biết cội nguồn ơn đức tiền nhân”.

Trong bài hát Tạ ơn Tam Vị Thánh Tổ thường được các nghệ sĩ trình diễn trong ngày Giỗ Tổ sân khấu, nhạc sĩ Nguyễn Minh Anh viết: “Trọn đời ghi nhớ đùm bọc sẽ chia ngọt bùi, có trước có sau nhường dưới kính trên một lòng”. Đó mới thật sự là ý nghĩa của ngày Giỗ Tổ sân khấu. Đó mới là điều mà chúng ta cần quan tâm. Tranh luận về nguồn gốc và đối tượng của ngày Giỗ Tổ sân khấu không đem lại ý nghĩa gì, thay vào đó hãy thử đặt câu hỏi: Nếu không có ngày Giỗ Tổ sân khấu thì sao?