Tin vào tiểu thuyết

Cuộc thi hành trình trên một đại lộ đã vạch sẵn

Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam trong các nhiệm kỳ trước (từ nhiệm kỳ VI đến IX) đã có sáng kiến tổ chức thi tiểu thuyết. Cần nói rõ hơn và công bằng hơn, đây chính là sáng kiến của nhà thơ Hữu Thỉnh (nguyên Bí thư Đảng đoàn, Chủ tịch Liên hiêp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam). Trong vòng 20 năm (1998-2019), đã có 5 cuộc thi tiểu thuyết do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức thành công; có hàng trăm tác giả tham gia với số lượng gần 1000 tác phẩm (đã in thành sách hoặc ở dạng bản thảo hoàn chỉnh).

Ngoài những tên tuổi quen biết với độc giả: Nguyễn Xuân Khánh, Nguyễn Quang Thân, Nguyễn Bắc Sơn, Nguyễn Thế Quang, Chu Lai, Tôn Ái Nhân, Thái Bá Lợi, Đào Thắng, Từ Nguyên Tĩnh, Nguyễn Trọng Tân, Hữu Phương, Trần Văn Tuấn, Trung Trung Đỉnh, Vĩnh Quyền, Đắc Như, Triệu Xuân, Trần Thùy Mai, Lê Hoài Nam, Võ Thị Xuân Hà, Thùy Dương, Trầm Hương,... nhiều tên tuổi mới thuộc thế hệ 7 plus (7X, 8X, 9X) “lộ diện” qua các cuộc thi: Phong Điệp, Nguyễn Đình Tú, Nguyễn Xuân Thủy, Lê Ngọc Mai, Thiên Sơn, Nguyễn Danh Lam, Tống Ngọc Hân, Trương Thị Thanh Hiền, Kiều Bích Hậu, Đặng Ngọc Hưng... đã thực sự làm khởi sắc văn đàn.

Những tiểu thuyết vào chung khảo, được giải qua các cuộc thi được lưu giữ trong ký ức độc giả như Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh, Lạc rừng của Trung Trung Đỉnh, Hội thề của Nguyễn Quang Thân, Rừng thiêng nước trong của Trần Văn Tuấn, Minh sư của Thái Bá lợi, Dòng sông mía của Đào Thắng, Đường về Thăng Long của Nguyễn Thế Quang, Mảnh vỡ của mảnh vỡ của Vĩnh Quyền, Đốt trúc của Đắc Như, Sông Luộc ở phương Nam của Khôi Vũ, Thư về quá khứ của Nguyễn Trọng Tân, Mỹ nhân nơi đồng cỏ của Lê Hoài Nam, Chân trần của Thùy Dương, Từ Dụ Thái hậu của Trần Thùy Mai, Đất trời vần vũ của Nguyễn Một, Mệnh đế vương của Trương Thị Thanh Hiền, Gió bụi đầy trời của Thiên Sơn, Cuộc đời ngoài cửa của Nguyễn Danh Lam,...

Một số tác phẩm tham gia Cuộc thi tiểu thuyết lần thứ 1 (2023 - 2025) Thời báo Văn học nghệ thuật.

Ngoài ra, phải tính đến các hoạt động chuyên môn hỗ trợ thi tiểu thuyết: Năm 2013, Hội Nhà văn Việt Nam mở “Trại sáng tác tiểu thuyết” tại Tam Đảo (Vĩnh Phúc), dành riêng cho các nhà văn chuyên viết và có thành tựu tiểu thuyết. Thú vị và bổ ích hơn cả là cuộc giao lưu gặp gỡ giữa các nhà phê bình với các tác giả tiểu thuyết, bàn thảo sôi nổi về những vấn đề lý thuyết thể loại và kỹ thuật tiểu thuyết.

Đó là cách làm việc “đầu bờ” (thực việc) như trong canh tác nông nghiệp hiện đại.

Trong khoảng thời gian hai thập kỷ đó, khi các cuộc thi đang hồi cao trào, Hội Nhà văn Việt Nam đã tổ chức thành công hai cuộc Hội thảo có ý nghĩa lý luận và thực tiễn “Đổi mới tư duy tiểu thuyết” (2002, 2018). Các ý kiến tham gia trong hội thảo lần thứ nhất đã được đưa vào sách Đổi mới tư duy tiểu thuyết (NXB Hội Nhà văn, 2002).

Theo ý kiến của nhà văn Ma Văn Kháng, người sáng tác cũng cần “cập thời vũ” lý thuyết thể loại để sự viết của mình có căn đế vững chãi hơn. Bản thân nhà văn là tấm gương về tinh thần chịu khó nghiền ngẫm sách nghiên cứu - lý luận - phê bình văn học; ông là tác giả cuốn sách về nghề văn đọc thú vị - Phút giây huyền diệu (NXB Hội Nhà văn, 2013).

Cũng trong khoảng thời gian này, các nhà văn dự thi tiểu thuyết được ưu tiên “ghé” vào các trại sáng tác (thường kỳ hàng năm), hay các chuyến thực tế đời sống ở mọi miền đất nước do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức. Đi để nạp “năng lượng” viết, theo cách diễn đạt của nhà văn Nguyễn Tuân thì, ai đã làm nghề chữ  đều cần thiết phải “đi - đọc - viết”.

Có thể nói, 5 cuộc thi tiểu thuyết, trải dài trong hơn 20 năm do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức đã tạo nên đà chuyển động mạnh mẽ và nâng văn học lên một tầm mới, từ đó chúng ta có thể tự tin nói về một “nền” tiểu thuyết Việt Nam hiện đại.

Cũng trong vòng 20 năm qua, Bộ Công an phối hợp với Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức 5 cuộc thi viết tiểu thuyết, truyện và ký về đề tài “Vì an ninh Tổ quốc và bình yên cuộc sống”. Các giải cao vẫn thuộc về tiểu thuyết: Một thế giới không có đàn bà của Bùi Anh Tấn, Đơn tuyến của Phạm Quang Đẩu, Hoa bay của Chu Thanh Hương, Bão ngầm của Đào Trung Hiếu, Rễ người của Đoàn Hữu Nam, Trại Hoa Đỏ của Di Li, Hồ sơ một tử tù của Nguyễn Đình Tú, Âm binh và lá ngón của Tống Ngọc Hân, Mê cung của Nguyễn Đăng An, Đảo bạo bệnh của Đức Anh Kostroma,...

Rõ ràng, thực tiễn văn học cung cấp cho chúng ta những dữ kiện xác tín để nhận ra vị thế của thể loại tiểu thuyết trong đời sống văn học nước nhà hiện nay. Tiểu thuyết là nơi lưu giữ hình ảnh lịch sử trong dòng chảy của nó. Tiểu thuyết không đơn giản chỉ là một thể loại văn học, hơn thế nó là một nghệ thuật khám phá đời sống trong những hình tượng toàn bích (panorama). Theo cách diễn đạt của M.Bakhtin thì tiểu thuyết là thể loại duy nhất đang biến đổi, chỉ có kẻ biến đổi mới hiểu được sự biến đổi của đời sống. Hơn thế, tiểu thuyết là thể loại văn học có cái khả năng “tiểu thuyết hóa” toàn bộ nền văn học.

Biệt sắc Cuộc thi tiểu thuyết Thời báo Văn học nghệ thuật lần thứ I (2023-2025)

Cuộc thi tiểu thuyết Thời báo Văn học nghệ thuật, lần thứ I (2023-2025) là sáng kiến độc đáo vì lần đầu tiên do một tờ báo đăng cai. Thông thường các tổ chức văn học (nhà xuất bản, báo chí, các hội văn học nghệ thuật địa phương cũng chỉ dám/ nhằm vào các cuộc thi truyện ngắn, bút ký, thơ. Tuy nhiên, lợi thế của cuộc thi tiểu thuyết Thời báo Văn học nghệ thuật lần I (2023-2025) tránh được tình trạng “không có tiền lệ”, thậm chí “phi truyền thống”, bởi vì Hội Nhà văn Việt Nam trong vài chục năm qua đã “lát đường” bằng 5 cuộc thi tiểu thuyết hoành tráng, hiệu quả nghệ thuật cao.

Những kinh nghiệm của người /tổ chức đi trước là vô cùng quý giá cho những người/ tổ chức kế nhiệm. Hơn nữa, hiện thực đời sống đang đặc biệt ưu đãi văn học nghệ thuật, xung quanh nghệ sĩ ngôn từ chứa chất cốt truyện, tình huống, sự kiện, nhân vật, xung đột, vấn đề làm “bột” để nhà tiểu thuyết gột nên “hồ”.

Nếu trong chiến tranh có câu nói đầu cửa miệng “ra ngõ gặp anh hùng” thì nay có thể nói “ra gõ gặp tiểu thuyết”. Nói như nhà văn Nguyễn Huy Thiệp đây là “thời của tiểu thuyết”.

Trong số hơn 1200 hội viên Hội Nhà văn Việt Nam hiện nay có ít nhất 1/10 cây bút gắn bó và có thành tựu với thể loại tiểu thuyết, một số có thể gọi là tiểu thuyết gia  như Nguyễn Xuân Khánh, Hoàng Quốc Hải, Ma Văn Kháng, Nguyễn Bắc Sơn, Nguyễn Đắc Như, Chu Lai, Nguyễn Trọng Tân, Dương Hướng, Trung Trung Đỉnh, Lê Hoài Nam, Vũ Xuân Tửu, Bùi Anh Tấn, Nguyễn Bình Phương, Đoàn Hữu Nam, Lại Văn Long, Trầm Hương,... chưa tính đến lớp “hậu bị” 7plus ngày càng được bổ sung kịp thời và hùng hậu - Nguyễn Danh Lam, Nguyễn Đình Tú, Đỗ Bích Thúy, Tống Ngọc Hân, Phong Điệp, Nguyễn Xuân Thủy, Đỗ Tiến Thụy, Thiên Sơn, Phùng Văn Khai, Nguyễn Thế Hùng, Di Li... Với lực lượng viết tiểu thuyết như thế, cuộc thi của Thời báo Văn học nghệ thuật sẽ có một nguồn “cung ứng” dồi dào, liên tục và bền vững.

“Hãy cho tôi một điểm tựa, tôi sẽ nhấc bổng quả đất lên!” (Archimedes). Ở đây trước hết cần phải ghi nhận tinh thần năng động, táo bạo, sáng tạo của người “cầm cân nảy mực” Cuộc thi tiểu thuyết Thời báo Văn học nghệ thuật, lần thứ I (2023-2025), không ai ngoài nhà văn - nhà báo Hoàng Dự, trong vị trí Chủ bút (Tổng Biên tập) một tờ báo trẻ tuổi nhất trong làng báo giấy (“khai sinh” năm 2020), đồng thời là Trưởng Ban tổ chức cuộc thi.

Một người có kinh nghiệm làm báo, đã đành; còn là nhà tiểu thuyết, tất nhiên; một người bặt thiệp và quảng giao, rõ là thế. Nhưng nếu thiếu tinh thần dám nghĩ dám làm, dám chịu trách nhiệm cao thì khó có một đề án táo bạo khi tổ chức cuộc thi này. Bởi vì, Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam nhiệm kỳ X (2020-2025) chưa hẳn đã buông rơi, quay lưng nhưng rõ ràng là không mặn mà với việc tổ chức thi tiểu thuyết như Ban chấp hành các khóa trước đó đã thực thi thành công.

Điều quan trọng của một đề án/ cuộc thi bất kỳ là tạo đà, tạo ra cảm hứng ban đầu mạnh mẽ, đúng hướng. Nhà văn Lê Hoài Nam, đại diện các tác giả dự thi, trong lễ phát động, giãi bày tâm tư “Cuộc thi tiểu thuyết lần này của Thời báo Văn học nghệ thuật là một sáng kiến táo bạo của một tờ báo trẻ tuổi đời nhưng giàu bản lĩnh nghệ thuật”. Cuộc thi văn chương/tiểu thuyết thường là “tiếng gọi đàn”. Sự khởi đầu tốt đẹp sẽ mời gọi, “kích hoạt” cảm hứng sáng tác tiểu thuyết, có thể lâu nay còn như than hồng nóng rực ủ trong tro, nay có cơ hội tỏa rạng nhiệt lượng. 

Sự chuẩn bị về nhân lực cho cuộc thi xem ra rất khả quan bởi nhận được sự đồng tình và ủng hộ vô tư của văn giới. Song le, yếu tố vật lực đã bày ra muôn vàn khó khăn và thách thức. Tổng biên tập Hoàng Dự với tư cách Trưởng Ban tổ chức cuộc thi đã “vừa chạy vừa xếp hàng” theo cách nói hiện nay. Bây giờ chúng ta mới thấm thía cùng nhau rằng, xã hội hóa hoạt động văn hóa, văn học nghệ thuật quả không đơn giản; nói thì dễ làm thì khó và đôi khi  rơi vào tình trạng “lực bất tòng tâm”. Nhưng cuộc thi này, hãy cùng nhau tưởng tượng, như con tàu đã đặt trên đường ray, lệnh xuất phát đã ban ra, chỉ còn tiến không còn lùi. Ga cuối cùng của hành trình đã hiển hiện trong tầm tay.

Bức tranh màu sáng hồng của tiểu thuyết dự thi

Con số biết nói của cuộc thi

Không bất ngờ nhưng con số hơn 150 tác phẩm dự thi (của hơn 120 tác giả) Ban tổ chức nhận được tính đến ngày “khóa sổ”, quả thực là một con số biết nói; nó tương đương với con số của mỗi cuộc thi tiểu thuyết do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức trong khoảng hạn 20 năm (1998-2019).

Nhìn vào danh sách tác phẩm dự thi sẽ thấy sự hùng hậu của lực lượng các cây bút văn xuôi viết tiểu thuyết hiện nay: từ cố nhà văn Võ Khắc Nghiêm, Lê Bá Thự, Nguyễn Đắc Như, Hà Đình Cẩn, Hà Phạm Phú, Bùi Việt Sỹ, Nguyễn Đình San, Nguyễn Trọng Tân, Phạm Quang Đẩu, Hồ Thủy Giang, Vũ Quốc Khánh, Vĩnh Quyền, An Bình Minh, Châu La Việt, Lê Hoài Nam, Hữu Tiến, Nguyễn Minh Ngọc, Đào Quốc Vịnh, Đặng Quang Vượng, Nguyễn Khắc Nguyệt, Đỗ Nhật Minh, Thế Đức, Nguyễn Trí, Lại Văn Long,  Phan Thái, Phạm Thuận Thành, Hiền Lương, Vũ Thảo Ngọc,... những tên tuổi đã định hình trên văn đàn, có thành tựu tiểu thuyết đến những tên tuổi mới trẻ khỏe, góp những tiếng nói nghệ thuật mới mẻ như Dương Thiên Lý, Trần Thiên Hương, Bùi  Thị Biên Linh, Kiều Bích Hậu, Thiên Sơn, Nguyễn Văn Học, Nguyễn Hải Yến, Vũ Thanh Lịch, Phạm Vân Anh, Bích Nga, Đặng Bá Canh, Phạm Thanh Thúy, Viên Kiều Nga, Hiếu Trung Long,...

Nhìn vào danh sách tác giả, sẽ thấy rõ ràng một cuộc chạy tiếp sức trên “đường văn” đang được duy trì và phát huy có hiệu quả, sẽ thấm thía nhận định của cố nhà văn Nguyễn Huy Thiệp về “thời của tiểu thuyết”.

Phát động cuộc thi tiểu thuyết Thời báo Văn học nghệ thuật.

Những ưu điểm và hạn chế của tác phẩm dự thi

Đề tài truyền thống (lịch sử, cách mạng và chiến tranh) chiếm khoảng 30% tác phẩm dự thi; đề tài đương đại (thế sự - đời tư) chiếm khoảng 65% tác phẩm dự thi, có khoảng 5% tác phẩm dành cho các đề tài khác (sinh thái, giả tưởng,...).

Nhìn vào những con số này, người am hiểu tình hình văn học sẽ thấy tin tưởng vào khả năng áp sát đời sống của tiểu thuyết. Nhưng dẫu khác nhau về đề tài viết thì tựu trung mỗi tác phẩm đều có cái đích đến khám phá và tái hiện nghệ thuật con người Việt Nam trong diễn trình lịch sử đầy cam go và can qua, sự hình thành nhân cách văn hóa qua đấu tranh với thiên nhiên, kẻ thù xâm lược, với chính mình.

Lối viết của các tác giả là hồn nhiên, không rơi vào cực đoan tô hồng hay bôi đen cuộc đời và con người thời  đại, chú ý tô đậm cả tình người, cả tính người (tuy nhiên có vài ba trường hợp khi viết tác giả đã không làm chủ được tính mức độ nên dẫn đến yếu tố tự nhiên chủ nghĩa).

Dĩ nhiên, nói đến phong cách thì có thể còn phải thận trọng, suy xét tường tận hơn nữa, nhưng chí ít có thể nói về cá tính và bút pháp phong phú và đa dạng trong lối viết của tác giả có tác phẩm dự thi. Cũng cần nói đến hạn chế khó tránh khỏi của các tác phẩm dự thi - tư duy tiểu thuyết (tiếp cận cái chưa hoàn thành) chưa được nhận thức và thể hiện thấu đáo, rõ ràng và triệt để. Nói cách khác là chưa nhuần nhuyễn tay nghề tiểu thuyết.

Ranh giới giữa tiểu thuyết và truyện dài còn mập mờ, vàng thau lẫn lộn; tình huống, nhân vật chưa thật sự điển hình; tiếng Việt chưa thật sự được chăm chút và nâng cao (văn viết lẫn với văn nói còn khá phổ biến); thiếu những mở đầu thật sự lôi cuốn hay những kết thúc đầy ấn tượng và ám ảnh. Con số 140 tác phẩm dự thi mới chỉ cho phép chúng ta lạc quan vui mừng về “số lượng”, chưa hẳn đủ đầy cơ sở để tin vào một “chất lượng” như ý muốn (trong trường hợp này chưa thể vận dụng quy luật biện chứng “Lượng đổi dẫn đến chất đổi”).

Vĩ thanh

Vì thế, từ những luận giải bước đầu trên, hiển nhiên muốn nâng cao chất lượng và vị thế của tiểu thuyết trên văn đàn, nhìn gần và rõ ràng nhất chính từ cuộc thi tiểu thuyết 2023-2025 của Thời báo Văn học nghệ thuật, trước hết phải tập trung củng cố, xây dựng lực lượng, đội ngũ các cây bút viết văn xuôi/ tiểu thuyết.

Đành rằng, tài năng  là do được Trời phú (thiên bẩm). Nhưng phát hiện và chăm sóc bồi dưỡng nhân tài (“lộc người”) cũng quan trọng không kém cái gọi là “lộc trời”. Cố nhân nói “tre già măng mọc”, cũng nói “gừng càng già càng cay”, phía nào cũng chí lý, chí tình.

Trong các ý kiến thiện chí góp vào tờ báo trẻ Thời báo Văn học nghệ thuật vừa tròn 5 tuổi, đa số ủng hộ những cuộc thi tiểu thuyết được tổ chức tiếp theo, sẽ mang nhãn hiệu MADE IN ARTTIMES. Bồi dưỡng lực lượng, phát triển đội ngũ cho tương lai một nền tiểu thuyết Việt Nam hiện đại có tiềm năng đi ra thế giới, là công việc của liên tổ chức (Bộ Văn hóa, Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật, Hội Nhà văn Việt Nam,...). Phải có chính sách văn hóa hợp lý, hợp thời để đào luyện nhân tài văn học. Chúng tôi hy vọng Thời báo Văn học nghệ thuật là một nhịp cầu văn hóa - hữu nghị nối liền những “đường văn”, thuộc nhiều tổ chức văn học, nhiều  thế hệ nhà văn có tâm nguyện xây đắp nền văn học/ tiểu thuyết dân tộc phát triển bền vững.

Tiểu thuyết là thể loại văn học có quá khứ, hiện tại và tương lai, xét cụ thể trên thực tế văn đàn Việt Nam hiện đại trong một thế kỷ qua (nếu tính từ mốc xuất hiện Tố Tâm, 1925, của Hoàng Ngọc Phách). Đâu đó, ai đó nói về tình trạng có “nền” nhưng thiếu “đỉnh” trong văn học nói chung, tiểu thuyết nói riêng. Điều đó là sự thật, nó đặt ra trước nhà văn một niềm kích thích sáng tạo không ngừng nghỉ. Chúng ta có cơ sở để tin vào tương lai của tiểu thuyết, nếu nhìn gần và nhìn sâu vào Cuộc thi tiểu thuyết lần thứ nhất, 2023-2025, của Thời báo Văn học nghệ thuật. Nghĩa là, tin tưởng vào một tương lai của tiểu thuyết nước nhà.

Bùi Việt Thắng

"Góc tăm tối cuối cùng" – Tiểu thuyết lạ trong hành trình viết về người lính và chiến tranh của Khuất Quang Thụy

Nhắc đến tên Khuất Quang Thụy, người ta nhớ đến một nhà văn trưởng thành từ một người lính trong chiến tranh và hầu...