Từ “hạt giống đỏ” đến nhà báo - “học giả” không học hàm, học vị

Nguyễn Kiến Giang (1931-2013) tên khai sinh là Nguyễn Thanh Huyên, quê làng Quảng Xá, xã Tân Ninh, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình. Làng Quảng Xá nằm bên sông Kiến Giang nên ông lấy bút danh là Nguyễn Kiến Giang từ năm 1956, khi ra công tác tại Nhà xuất bản Sự thật. Chỉ riêng việc Nguyễn Kiến Giang - một thanh niên tỉnh lẻ ở xa thủ đô, bằng cấp chỉ mới đến năm thứ hai bậc trung học, lại được một cơ quan trung ương tuyển ra làm biên tập viên một nhà xuất bản quan trọng của Đảng khi mới 25 tuổi đã là “sự lạ”.

Có người gọi Nguyễn Kiến Giang là “hạt giống đỏ”, do thân phụ của Nguyễn Kiến Giang là ông Nguyễn Trung Thầm (1911-1947), tham gia hoạt động cách mạng rất sớm, đã bị Pháp bắt giam ở Đồng Hới thời kỳ 1930-1931… Trong bài viết có tính hồi ký Cha tôi vừa được công bố trong cuốn sách xuất bản đầu xuân 2025, Nguyễn Kiến Giang kể: “…Tôi sinh ra khi cha tôi còn bị giam. Mẹ tôi kể lại rằng hồi đó, mẹ tôi bế tôi đi thăm cha tôi trong chiếc áo rộng thùng thình của cha tôi. Chuyện ấy về sau thành một điểm “đỏ chót” trong lý lịch của tôi, mà như người ta nói, tôi là “cộng sản từ trong bào thai...”.

Sau khi ra tù, ông Nguyễn Trung Thầm hoạt động trên nhiều “mặt trận”, có khi núp bóng kinh doanh (như mở hiệu thuốc, làm đại lý cho hãng rượu Nam Đồng Ích) tại Đồng Hới để tiện liên lạc với những đồng chí trong tỉnh và miền Trung. Trong Hồi ký của Nguyễn Kiến Giang đã dẫn có đoạn viết về cảnh ông Thầm làm “đại lý hãng rượu” như sau: “…Ngoài những người ở các nơi trong tỉnh đến liên hệ mua bán, thỉnh thoảng tôi lại thấy có những người lạ mặt đến gặp cha tôi, thì thào bàn những chuyện gì đó mà tôi “còn là con nít” không biết. Sau này, mẹ tôi nói đó là những đồng chí cách mạng của cha tôi, đến từ các nơi xa”. 

Đến giai đoạn những năm 1936-1939, khi Chính phủ Mặt trận Bình dân lên cầm quyền ở Pháp, ông Thầm càng hoạt động sôi nổi. Cuộc đời hoạt động của ông Nguyễn Trung Thầm giai đoạn tham gia Việt Minh trước Cách mạng tháng Tám đã được Nguyễn Kiến Giang ghi lại trong hồi ký đã dẫn như sau: “…Các tổ chức Việt Minh được thành lập trong làng và trong vùng, mà cha tôi là một đầu mối quan trọng. Những “đồng chí Việt Minh” trong vùng đến gặp cha tôi bàn bạc công việc, nào tổ chức mít tinh, nào tuyên truyền xung phong, nào phát truyền đơn chống Nhật bắt lính, trong nhà cứ vui như hội. Làng trở thành lá cờ đầu của phong trào Việt Minh trong vùng. Tôi không thể nào quên được không khí thiêng liêng của buổi tối thành lập Việt Minh và tuyên thệ dưới ngọn cờ đỏ sao vàng…”.

Sau Cách mạng tháng Tám, ông Nguyễn Trung Thầm được điều lên tỉnh, được giao nhiệm vụ Trưởng ty Thông tin tuyên truyền… Thật tiếc, khi ông trên đường ra dự Hội nghị cán bộ Tỉnh tại chiến khu Thuận Đức, ông bị đột quỵ, liệt nửa người và đã trút hơi thở cuối cùng ngày 3/8/1947. Khi đó, ông mới chỉ 36 tuổi.

Có một người cha như vậy, lại sống trong một làng quê giàu truyền thống cách mạng như thế, nên Nguyễn Kiến Giang tham gia Việt Minh khi mới 14 tuổi, đến 16 tuổi - theo “điều lệ” Đảng lúc đó - được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương, được chọn dự các lớp huấn luyện, trong đó có lớp do Xứ ủy Trung kỳ mở cuối năm 1945 và năm 1949 đi dự lớp giảng viên của Trường Nguyễn Ái Quốc tại Việt Bắc… Sau năm 1954, khi đang công tác tại Tỉnh ủy Quảng Bình, ông dịch cuốn Luận cương kỷ niệm 50 năm của Đảng Cộng sản Liên Xô (1903-1953) từ một tờ báo tiếng Pháp, rồi “thử gửi cho NXB Sự thật xem sao”. Không ngờ, năm 1955, NXB in thành cuốn sách mỏng 50 trang. Nhờ đó, ông được điều ra công tác tại NXB Sự thật. Sáu năm công tác tại đây (1956-1962) Nguyễn Kiến Giang đã cho xuất bản liên tiếp nhiều cuốn sách về lịch sử và cách mạng Việt Nam, Liên Xô…

Tiếc rằng, sau năm 1962, tên tuổi này không còn được “chính danh” trên những công trình nghiên cứu của mình, mặc dù, tháng 8/1962, ông vẫn được xem như “hạt giống đỏ”, nên đã được cử sang học Trường Đảng Liên Xô... Vì một “tai nạn nghề nghiệp” (nói theo “ngôn ngữ” của các nhà văn - nhà báo, khi nhắc các trường hợp như nhà văn Kim Lân với truyện Con chó xấu xí, nhà thơ Phạm Tiến Duật với bài Vòng trắng hay như Bí thư Kim Ngọc với chủ trương “khoán hộ”…; tuy “tai nạn” của Nguyễn Kiến Giang “nặng” hơn). Sau 63 năm, mới lại được “chính danh” Nguyễn Kiến Giang trên hai cuốn sách Nguyễn Kiến Giang - Niên biểu & Di cảo và Suy nghĩ 90.

Nói cách khác, những thay đổi tư duy “tiền đổi mới” của Nguyễn Kiến Giang đã được thừa nhận. Chúng ta đều biết, nhận thức là một quá trình; một tác giả Quốc ca như nhạc sĩ Văn Cao, bài hát Mùa Xuân đầu tiên của ông phải sau 20 năm mới được “tái sinh” trong những chương trình chính thống… Và nhà thơ - nhạc sĩ tài danh Văn Cao cũng từng trải qua những năm tháng phải “ẩn danh”, chỉ còn được làm bìa sách, vẽ minh họa cho báo, do bị coi là có dính líu chi đó với “nhóm Nhân văn”. Thôi, như lời một bài hát của chính Văn Cao: “Nhắc chi ngày xưa đó…”, đất nước đổi mới đã gần 40 năm rồi, một số tác giả Nhân văn giai phẩm, năm 2007, đã được tặng Giải thưởng Nhà nước cao quý… Và giờ đây, chàng thanh niên từng là “hạt giống đỏ” Nguyễn Kiến Giang được “chính danh” trên hai cuốn sách được phát hành đúng vào kỷ niệm ngày sinh lần thứ 94 của ông. Đó là hai cuốn Nguyễn Kiến Giang - Niên biểu & Di cảo và Suy nghĩ 90 - (NXB Thông tin và Truyền thông - Hà Nội, 2025).

Điều đặc biệt nữa là trong mấy chục năm “ẩn danh” lại là thời đoạn Nguyễn Kiến Giang viết và dịch một khối lượng có thể nói là đồ sộ ít người sánh được, nên trang Wikipedia gọi ông là “học giả” - một danh hiệu không mấy người “mơ” đến - kể cả các vị có bằng tiến sĩ và học hàm giáo sư, mặc dù Nguyễn Kiến Giang chỉ học phổ thông đến lớp “đệ nhị”! Từ khoảng cuối những năm bảy mươi, rất nhiều Viện nghiên cứu và báo chí - trong đó có Tạp chí Học tập và Trường Nguyễn Ái Quốc, đã “đặt hàng” cho Nguyễn Kiến Giang viết hoặc dịch nhiều đề tài lớn như Từ điển minh triết phương Đông (NXB Khoa học xã hội, 1997, dày 919 trang; Đạo giáo và các tôn giáo Trung Quốc, 1999, dày 834 trang; Phê phán tính hiện đại, NXB Thế giới, 2003, dày 604; Cá tính tập thể của các dân tộc, NXB Phương Đông, dày 634 trang v.v…; Một số công trình này và hàng trăm bài báo đã được công bố thời đoạn này, nhất là giai đoạn trước và sau Đổi mới 1986 - bạn đọc cả nước luôn tìm đến các bài có bút danh Lương Dân, Lê Diên, Huyền Giang và gần hai chục bút danh khác nữa đã đăng trên báo chí cả nước, trong đó có báo Nhân dân, Thanh niên, Lao động, Tuổi trẻ, Đại đoàn kết… mà bạn đọc không biết đó là bài viết của Nguyễn Kiến Giang!

Hai cuốn sách vừa xuất bản bìa cứng, khổ lớn, tổng cộng dày 1.100 trang chi là một phần nhỏ trong các công trình nghiên cứu và dịch thuật mà Nguyễn Kiến Giang đã thực hiện. Hai người con của Nguyễn Kiến Giang sưu tập, biên soạn hai cuốn sách này cho biết: “Di sản văn hóa của ông để lại có 30 đầu sách viết; 48 tác phẩm dịch; 62 tiểu luận, đề cương và 66 bài đăng trên các báo. Trong số đó có những tác phẩm (thường là các tiểu luận) như những bài phản biện về một chủ trương, chính sách nào đó … Các tiểu luận của ông thật đa dạng, đủ mọi đề tài đã vượt ra khỏi các giới hạn định chế của xã hội bấy giờ bởi chúng luôn cập nhật tri thức mới của thời đại, truyền tải về tự do, dân chủ, nhân quyền, pháp trị, những giá trị phổ quát mà ông mong muốn chúng trường tồn cùng đất nước trong tương lai…”.

Cuốn Suy nghĩ 90, Tuyển tập, 680 trang, gồm 19 trong số 25 tiểu luận, đề cương của sưu tập “Suy nghĩ 90” do chính ông tuyển chọn và đóng thành tập năm 2003. 

Cuốn Nguyễn Kiến Giang (1931-2013) Niên biểu và Di cảo, 446 trang, ghi lại cuộc đời ông từ khi ra đời đến khi mất theo từng năm với nơi ở, học hành, làm việc và các tác phẩm (dịch và viết với đủ các thể loại). Phần Di cảo tuyển chọn các tùy bút, tiểu luận (ngoài Tuyển tập Suy nghĩ 90); Thư gửi về nhà (từ 1957 đến 1976) và Nhật ký (2003-2007)…”.

Tuy mới chỉ là một phần nhỏ di sản tinh thần Nguyễn Kiến Giang để lại được công bố, nhưng từ đây bạn đọc đã có thể hình dung được phẩm cách và trí tuệ của một trí thức suốt đời luôn tìm đến “những giá trị phổ quát” của nhân loại vì lợi ích của Tổ quốc và Nhân dân. Việc 2 cuốn sách của Nguyễn Kiến Giang được “chính danh” đến với bạn đọc rộng rãi đã xác thực điều đó. Mặt khác, có thể xem đây là một tín hiệu đáng mừng về “đổi mới tư duy” trong cách đánh giá, thẩm định các giá trị văn hoá đã một thời bị đối xử không công bằng vì lẽ này hay lẽ khác. Vào lúc đất nước chuẩn bị bước vào “kỷ nguyên mới”, được xem như là cuộc “đổi mới” lần 2, khơi dậy mọi tiềm năng nhằm “xây dựng nước Việt Nam dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; mọi người dân đều có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc” như Chủ tịch nước Lương Cường đã viết trong Thư chức mừng đầu Xuân Ất Tỵ 2025, rất cần những tiếng nói trung thực, giàu trí tuệ và tâm huyết như nhà báo - học giả Nguyễn Kiến Giang…

Nguyễn Khắc Phê

Một không gian kỷ niệm đang lùi vào ký ức

Ngoại thành, trong tập thơ thứ sáu của Bùi Việt Mỹ - "Ký ức ngoại thành" (Nxb Quân đội nhân dân, 2025) là một không...