Văn học đề tài hậu chiến vẫn là vỉa quặng lớn

11-03-2025 04:52

Văn học về đề tài hậu chiến để lại những dấu ấn sâu đậm, ghi nhận những thăng trầm của đất nước và con người trong quá trình hàn gắn vết thương chiến tranh và xây dựng lại cuộc sống. Cho đến nay, văn học đề tài hậu chiến vẫn là vỉa quặng lớn khai thác mãi không hết cần tiếp tục đào sâu, dù vậy hiện nay đang thiếu vắng những tác phẩm tầm cỡ về đề tài này.

Chiến tranh đã lùi xa được gần 50 năm. Trong hành trình ấy, xã hội và cả văn học nghệ thuật Việt Nam đã trải qua những biến đổi sâu sắc, ghi dấu ấn đậm nét của thời đại. Sau chiến tranh, tiếp nối dòng mạch văn học kháng chiến đầy âm hưởng hào hùng, văn học thời hậu chiến viết về chiến tranh tiếp tục được quan tâm, được coi là “siêu đề tài”, đề tài hậu chiến cũng được quan tâm, đặc biệt là với những tác giả đã từng kinh qua trận mạc.

Văn học đề tài hậu chiến không chỉ đề cập tới hiện thực chiến tranh tàn khốc mà còn đề cập tới những đau thương, mất mát, bi kịch của con người thời hậu chiến do chiến tranh mang lại, đó là tuổi thanh xuân, tình yêu, tuổi trẻ, sức khỏe, thiên chức làm cha mẹ... Nằm trong xu hướng vận động chung của văn học hậu chiến, cảm hứng sáng tác của các nhà văn đều hướng đến những bi kịch của cuộc sống, thân phận những con người mang nặng buồn đau, mất mát, thể hiện cái nhìn sâu sắc, thấu hiểu, sẻ chia đầy nhân văn và niềm hi vọng vào một tương lai tươi sáng.

Văn học đề tài hậu chiến vẫn là vỉa quặng lớn - 1

Ảnh minh họa

Có thể kể đến các tác phẩm nổi bật như Nỗi buồn chiến tranh (Bảo Ninh), đây là tác phẩm đã đạt được nhiều giải thưởng quốc tế, miêu tả chân thực cuộc sống của những người lính Việt Nam sau chiến tranh, đặc biệt tập trung vào những ám ảnh tâm lý; Thời xa vắng (Lê Lựu) khắc họa chân thực cuộc sống của người dân miền Bắc sau chiến tranh, với những vấn đề về đạo đức, tình yêu và gia đình; Mùa lạc (Nguyễn Quang Sáng) miêu tả cuộc sống của những người lính trở về sau chiến tranh, đối mặt với những khó khăn, mất mát và câu chuyện về sự hồi sinh mạnh mẽ của con người và đất nước; Bến không chồng (Dương Hướng) tập trung vào số phận của những người phụ nữ Việt Nam trong chiến tranh và hậu chiến rồi Miền cháy, Lửa từ những ngôi nhà, Những người đi từ trong rừng ra, Chiếc thuyền ngoài xa, Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành của Nguyễn Minh Châu; Lạc rừng, Tiễn biệt những ngày buồn của Trung Trung Đỉnh; Phố, Ăn mày dĩ vãng của Chu Lai, Chim én bay của Nguyễn Trí Huân, Đối chiến của Khuất Quang Thụy,v.v…

Không chỉ các nhà văn, nhà thơ Việt Nam, các cựu chiến binh Việt Nam và Pháp, Mỹ cùng một số tác giả nước ngoài đã dùng ngòi bút mô tả số phận con người cùng nỗi đau của họ sau cuộc chiến với góc nhìn khác nhau, chia sẻ với những số phận bất hạnh, cứu giúp, nâng đỡ họ đứng dậy.

Các nhà văn, nhà thơ từng là người bộ đội Cụ Hồ tham gia kháng chiến là những tác giả có nhiều thuận lợi để hoá thân vào vai những nhân vật trong tác phẩm của mình, để cảm thông, chia sẻ. Nhà văn Hoàng Dự cho biết, ông tham gia kháng chiến từ năm 17 tuổi, sau đó học tập và trở thành nhà báo nên có nhiều điều kiện để hiểu rõ về chiến tranh và biết nhiều về những mảnh đời bất hạnh thời hậu chiến. Với một đất nước vừa thoát khỏi cuộc chiến tranh, những hậu quả, bi kịch do chiến tranh để lại vẫn còn dai dẳng xuất hiện, ngồn ngộn chất liệu hiện thực. Bởi vậy trong số ít những tác phẩm văn học của mình, ngoài tiểu thuyết Đường đời và Nước mắt làng quê, ông tập trung sáng tác 2 tập truyện ngắn Tìm chồng cho mẹ và Sống vì người đã chết về đề tài hậu chiến. Các tác phẩm khai thác những câu chuyện, tình tiết éo le, uẩn khúc, những xung đột nội tâm giằng xé của những người lính trở về sau chiến tranh và những người phụ nữ thời hậu chiến bằng một giọng văn nhẹ nhàng viết theo lối kể chuyện đậm chất tâm tình, giàu chất đời sống cùng với những tư tưởng mới mẻ, nhân văn.

Xu hướng chung của các tác phẩm văn học về đề tài hậu chiến hiện nay do có độ lùi thời gian nên được nhìn nhận lại từ những góc độ mới mẻ, khác biệt, đa chiều. Những tác phẩm văn học về chiến tranh, hậu chiến đã dần chuyển sang một âm điệu mới, không chỉ có hào hùng mà còn có cả bi tráng, không chỉ ở chiến trường mà cả ở hậu phương, bên cạnh những con người anh hùng còn có những con người mang số phận bi kịch.

Có những chủ đề nhạy cảm gần như là cấm kỵ suốt thời gian dài trước đó nay được các tác giả viết khá thành công, nhận được sự đón nhận của độc giả.

Văn học đề tài hậu chiến giúp bạn đọc, đặc biệt là thế hệ trẻ hiểu rõ hơn về những mất mát, đau thương mà chiến tranh gây ra đồng thời đóng góp vào quá trình hàn gắn vết thương chiến tranh bằng cách cổ vũ con người vượt qua nỗi đau, tìm lại niềm tin vào cuộc sống. Những vấn đề hiện thực xã hội được phản ánh trong văn học hậu chiến giúp chúng ta nhận thức rõ hơn về những vấn đề xã hội và tìm ra giải pháp.

Tuy nhiên những sáng tác về đề tài này trong nhiều năm gần đây không đậm nét bằng đề tài chiến tranh và chưa có nhiều tác phẩm lớn thực sự gây được tiếng vang. Theo nhiều nhà văn, đề tài hậu chiến không còn mới mẻ, mọi chuyện hậu chiến hầu như đã được giải quyết bằng những chủ trương, chính sách thiết thực của Đảng và nhà nước, còn đề tài chiến tranh vẫn là siêu đề tài bởi có nhiều vấn đề bây giờ mới dám nói.

Dẫu vậy, dù chiến tranh đã lùi xa gần 50 năm, những vấn đề hậu chiến bớt sôi sục nhưng nhưng vẫn là vỉa quặng lớn với những chất liệu tươi ròng còn đang chờ khai thác.

Đó là hậu quả của chiến tranh vẫn còn dai dẳng, các thương bệnh binh, người có công với cách mạng hiện nay còn khoảng 9 triệu người; hàng trăm nghìn nạn nhân chất độc màu da cam hiện đang nhận sự hỗ trợ của chính phủ; đất đai bị tàn phá, cho đến nay nhiều nơi vẫn bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi chất độc da cam; Việt Nam là một trong những quốc gia hiện có tỷ lệ ô nhiễm bom mìn cao trên thế giới, ước tính số bom đạn sau chiến tranh để lại ở Việt Nam khoảng 800 nghìn tấn, diện tích ô nhiễm và nghi ngờ ô nhiễm bom mìn khoảng 6,1 triệu ha chiếm 18,82% tổng diện tích của cả nước, số bom mìn, vật liệu chưa nổ hiện còn nằm rải rác tại 63 tỉnh, thành phố, trong đó tập trung nhiều tại các tỉnh miền Trung, Tây Nguyên và miền Đông Nam Bộ, hiện nay vẫn còn rất nhiều trường hợp gặp tai nạn thảm khốc do bom mìn còn sót lại từ chiến tranh; sau chiến tranh, các thế lực thù địch lợi dụng chống phá gây ra sự phân biệt vùng miền…

Hiện nay trên thế giới vẫn còn chiến tranh ở nhiều nơi, cướp đi hàng vạn sinh mạng, văn học đề tài này nhắc nhở chúng ta về giá trị của hòa bình và tầm quan trọng của việc xây dựng một đất nước hòa bình, một xã hội tốt đẹp hơn.

Ngoài những tác giả với những tác phẩm văn học đề tài hậu chiến thành công vang dội trong những thập niên đầu sau chiến tranh như đã nêu thì hiện nay, trong số các nhà văn viết nhiều về hậu chiến không thể không nhắc tới nhà văn Minh Chuyên, một tác giả luôn bền bỉ với đề tài này. Ông cũng nắm giữ kỷ lục là người viết về thời hậu chiến tranh nhiều nhất tại Việt Nam. Người không cô đơn đã làm nên tên tuổi Minh Chuyên và nhất là tác động của nó với chính sách đúng đắn hơn, hữu ích hơn với những người phải nhận những hậu quả không mong muốn từ các cuộc chiến tranh. Vào tháng 10/2024, nhà văn Minh Chuyên vừa được phong tặng danh hiệu Anh hùng lao động bởi đã có thành tích đặc biệt xuất sắc trong lao động sáng tạo, góp phần vào sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc.

Cuối tháng 11/2024 vừa qua, nhà văn Nguyễn Một nhận Giải thưởng văn học ASEAN (S.E.A Write) với tác phẩm Từ giờ thứ sáu đến giờ thứ chín. Đây là tiểu thuyết cũng viết về đề tài hậu chiến tranh với góc nhìn mới mẻ và truyền đi thông điệp “Đọc về chiến tranh để biết hơn về quá khứ và biết cách ứng xử với tương lai”.

Để phát triển văn học đề tài hậu chiến, chúng ta cần có một sự kết hợp giữa việc kế thừa những giá trị đã có và những sáng tạo mới mẻ bằng cách cần nhìn lại một cái nhìn tổng quan về những tác phẩm đã xuất bản này, giúp ta hiểu rõ hơn về những gì đã được khai thác, những khoảng trống cần được lấp đầy và những hướng đi mới.

Phân tích các chủ đề và hình tượng giúp chúng ta nhận ra những vấn đề xã hội, tâm lý mà các tác phẩm đã đề cập. Từ đó, chúng ta có thể tìm ra những góc nhìn mới để khai thác.

Đẩy mạnh nghiên cứu, lý luận phê bình văn học đề tài hậu chiến sẽ giúp học hỏi kinh nghiệm và tìm ra những cách thức thể hiện mới mẻ hơn như thử nghiệm sử dụng ngôn ngữ nghệ thuật với các hình thức thể hiện mới.

Các tác phẩm không chỉ cần đào sâu nghiên cứu mà còn phải chú trọng tìm kiếm những góc nhìn mới, mở rộng biên độ khám phá những số phận khác như phụ nữ, trẻ em, người dân vùng chiến sau này, những khía cạnh chưa được khai thác, sử dụng những yếu tố hiện đại vào trong tác phẩm.

Những nhà văn từng kinh qua cuộc chiến đã mất đi nhiều nên cần khuyến khích các nhà văn trẻ sáng tác về đề tài này bằng nhiều cách như tổ chức các giải thưởng và có cơ chế hỗ trợ xuất bản hợp lý…

Với sức sống trường tồn của đề tài chiến tranh, hậu chiến và vì sự thức tỉnh lương tri nhân loại cùng hành động vì sự sống và số phận những con người đang gánh chịu hậu quả từ cuộc chiến tranh Việt Nam cũng như các cuộc chiến tranh trên thế giới, hi vọng trong tương lai sẽ có thêm những tác phẩm lớn làm rực rỡ thêm nền văn học Việt Nam hiện đại.