Phong lưu Nguyễn Quang Sáng

Mùa hè năm 2009, tôi đi An Giang để tham dự Hội thảo “Văn học với đề tài nông nghiệp, nông thôn, nông dân” do Hội Nhà văn Việt Nam và Hội Văn học nghệ thuật An Giang phối hợp tổ chức. Trên chuyến xe đi Long Xuyên hôm ấy có anh Nguyễn Quang Sáng, Lê Văn Thảo và tôi. Khi Lê Văn Thảo và tôi đến đón, anh Sáng đang độc ẩm bên một chiếc bàn nhỏ, dưới một tán lá xum xuê. “Mình đang nhấp trà Thái Nguyên để nhớ Hà Nội các ông ạ”. Anh khoe ngôi nhà này do con trai anh thiết kế. Tất cả đều hiện đại, chỉ có góc vườn rất nhỏ này là có vẻ dân dã nhà quê. Trong truyện ngắn Con ma da, anh Sáng để cho nhân vật mình lên tiếng. 

 - Dân thành phố tụi mày quên nhiều điều quá.

Một lời cảnh báo khá sớm khi chúng ta bước vào cơ chế thị trường và đời sống công nghiệp. Phải chăng cái góc trà nhỏ xíu này là nơi để chống lại căn bệnh chết người đó? Vừa lên xe anh Sáng đã đặt cọc:

- Hôm nay đi dềnh dàng chút đó nghe. Không đi kiểu hộc tốc của Hữu Thỉnh, chỉ biết làm việc thôi, chán lắm. Mấy ông Ok chứ?

- Anh Năm là trưởng đoàn, anh quyết cái gì là bọn em theo liền. Tôi nói. Lê Văn Thảo:

- Chuyến này mình phải “nhậu hóa” Hữu Thỉnh mới được.

Câu chuyện đã có mồi, cứ thế rôm rả. Xe ra khỏi thành phố. Ai vừa mở chiếc lồng bàn của vô tận để Miền Tây tươi tốt hiện ra trước cơn đói thiên nhiên của chúng tôi. Đúng là được phóng sinh, được thả về với vườn tược cây cỏ. Thú quá. Đó cũng là một cuộc nhậu chứ sao. Xe đang ngọt máy. Trời mới non trưa. Người đang ròn chuyện. Thuận đà, có thể phóng thêm 100 km nữa, rồi ngẫu nhiên tạt quán nào đó ven đường cũng khoái lắm chứ. Nhưng vị trưởng đoàn đã ra lệnh:

- Chú Kim cho xe táp vô Tiền Giang, ghé quán Quốc Việt nghỉ trưa nghe.

Gọi là “quán” thì khiêm tốn quá. Đó là cả một cơ sở dịch vụ sang trọng, toà ngang dãy dọc, người xe tấp nập, ồn ào. Nó tọa lạc ngay cạnh bên phà Rạch Miễu mà bao năm tôi qua đây để sang Bến Tre mà không biết. Chủ nhà là anh Quốc Việt, con trai của bà má ngày xưa cùng làm việc với anh Sáng ở Đài Tiếng nói Việt Nam thời anh tập kết ra Bắc. Quốc Việt trưởng thành từ cán bộ Đoàn, đi học Liên Xô, lại học trường Đảng Nguyễn Ái Quốc. Một cán bộ trẻ đầy hứa hẹn. Nhưng học xong, anh rẽ ra làm kinh tế, thành đạt khá nhanh. Qua cái món đặc sản cầu kỳ mà chủ đem đãi khách, tôi biết Quốc Việt phải bỏ ra cả tuần lễ để chuẩn bị. Khắp miền Tây, Miền Đông, Hà Nội, Huế... đâu đâu anh Sáng cũng có những fan hâm mộ như thế. Đến đâu anh cũng được chèo kéo, quần tụ rôm rả, và các cuộc nhậu, “cuộc vui suốt sáng, trận cười thâu đêm” như thế kéo dài như bất tận. Đó là một nét phong lưu đặc biệt của Nguyễn Quang Sáng. Phong lưu tình bạn. Anh được mến mộ rộng khắp, cả văn và người. Những người bạn đó không phải là những thực khách nhất thời ghé vào chiếu một lần cho phải phép, mà thực sự là sự thù tạc thú vị thủy chung với biết bao tri kỷ. Những người bạn đó, họ đọc văn anh trước rồi mới tìm đến anh sau. Và cái mà họ bắt gặp ở anh - thống nhất trọn vẹn giữa nhà văn và tác phẩm.

Nguyễn Quang Sáng rất Nam Bộ. Một nhà văn Nam Bộ điển hình. Một nhà văn trên 80 tuổi đời, 60 năm cầm bút, trải đời và trải nghề là thế mà vẫn giữ được yếu tố bản năng tươi tốt đến khi từ giã cõi đời. Bản năng tươi tốt bền vững đã giúp anh bảo toàn cá tính sáng tạo, đủ sức làm nên một trường ảnh hưởng độc đáo, một phong vị văn chương riêng biệt. Chiều hôm đó, chúng tôi đi men theo dòng sông Tiền để tiến thành phố Long Xuyên, thủ phủ của tỉnh Tiền Giang. Đến một đoạn cây cối, đất đai trù phú, anh Sáng bảo lái xe đi chậm lại. Anh nhoài người ra khỏi cửa kính, chỉ tay về phía Tây, giảng giải:

- Hữu Thỉnh nhìn sang cù lao bên phải coi. Đó là cù lao Giêng, nay là huyện Chợ Mới. Quê mình đó. Có nhìn thấy cái chóp nhà thờ cổ kính kia không. Có à. Đó là nhà thờ cổ nhất Việt Nam, xây trước cả nhà thờ Phát Diệm ngoài Bắc. Cạnh đó là nhà của đồng chí Ung Văn Khiêm. Tiếp đó là nhà bác sĩ Nguyễn Văn Hưởng, Bộ trưởng Y tế đầu tiên của ta đó. Mấy chúng tôi, Anh Đức, Nguyễn Quang Sáng, Nhạc sĩ Hoàng Hiệp đều sinh ra ở Cù Lao này cả. Đều là bạn học từ thời để chỏm đó. Đi tiếp một đoạn, anh lại bảo xe chạy chậm và chỉ tay về một cù lao đối diện với cù lao Giêng.

- Thấy cái đám cò vừa vỗ cánh bay lên đó không. Đó, là cù lao Hổ, nay là huyện Mỹ Hòa Hưng, quê hương của bác Tôn Đức Thắng. Gần đó là nhà của Lê Văn Thảo, Viễn Phương. Tao nói vậy đúng không Thảo?

- Anh Năm làm hướng dẫn viên du lịch nghiệp dư coi vậy mà ngon đó. Hữu Thỉnh biết không, trước khi lên rừng, anh Viễn Phương dạy học. Mình học ổng. Sau ông bị bắt, bị giam ở nhà tù Phú Lợi cùng với Sơn Nam. Thầy Viễn Phương dạy văn rất hay, nhưng mình thích toán, thi vào Đại học ngành Toán. Học toán hai năm, hoạt động trong phong trào sinh viên, được móc lên rừng. Từ đó viết văn.

Một dải cù lao thượng nguồn Chín Rồng mà sản sinh ra biết bao chính khách, văn nhân. Nguyễn Quang Sáng sống trọn tuổi thơ đó cho đến năm mười bốn tuổi thì đi bộ đội. Cả một thời vị thành niên ngụp lặn, khỏa sóng sông Tiền, anh đội phù sa mà lớn lên. Rồi cùng với phù sa của bao dòng sông khác để bồi đắp nên một nền văn học mới. Anh Sáng kể: Ba anh làm nghề thợ bạc nổi tiếng trong vùng. Mẹ anh làm vườn và đảm việc nội trợ. Gia đình không đến nỗi nghèo, nên anh được đến trường từ nhỏ. Ba anh mê hát tuồng, cải lương và truyền cái gen đó sang anh. Cả một vùng cây trái, sông nước, con người, tập tục sau này đều đi vào tác phẩm Nguyễn Quang Sáng, đem cái mặn mòi chân chất của mạch tự truyện bổ sung cho cái bay bổng, thăng hoa tưởng tượng. Công việc sáng tạo có thể cấp giấy thông hành cho mọi dữ kiện của đời sống đi vào tác phẩm của nhà văn. Nhưng sẽ chỉ thực sự trở nên có hình hài, những gì nhà văn đã trải nghiệm và trả giá. Kết thúc truyện ngắn Bài học tuổi thơ Nguyễn Quang Sáng viết “Sáng tạo không đồng nghĩa với bịa đặt. Giữa những dòng chữ bịa đặt và trang giấy trắng tôi xin để nguyên trang giấy trắng trung thực, trên bàn viết”. Cái chất thâm thuý trong văn Nguyễn Quang Sáng thường để cho đời sống trần trụi, thô ráp cất lên, thay cho mở lý lẽ áp đặt cơ giới di trú trú từ bên ngoài. 

Trong Đại hội Nhà văn Việt Nam lần thứ IV (1989), kết quả bầu cử lần một có sáu người trúng cử: Nguyễn Quang Sáng, Vũ Tú Nam, Chính Hữu, Nguyên Ngọc, Xuân Cang, Hữu Thỉnh, trong đó Nguyễn Quang Sáng cao phiếu nhất. Trong lúc Đại hội đang thảo luận có nên bầu lần hai hay không và bầu như thế nào thì có một chiếc xe đến Hội trường Ba Đình đón sáu vị vừa trúng cử về họp tại Văn phòng Trung ương Đảng. Đồng chí Nguyễn Đức Tâm, Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng ban Tổ chức ương chủ trì hội nghị. Đồng chí đi ngay vào công việc: 

- Thay mặt Ban Bí thư, tôi xin chúc mừng các nhà văn đã trúng cử đợt đầu. Đại hội sẽ thảo luận và quyết định việc cầu cử lần hai, theo đúng Quy chế tổ chức Đại hội. Nhưng dù bất cứ kết quả bầu cử tiếp theo như thế nào thì chức danh Tổng thư ký cũng sẽ được bầu trong sáu nhà văn trứng cử đợt đầu. Theo tôi nghĩ, Tổng thư ký Hội Nhà văn phải là người tiêu biểu về phẩm chất chính trị, tư tưởng, nghiệp vụ, quy tụ được anh em, có sức khỏe, nhiệt tình làm việc. Vì trọng trách lớn như vậy, cần có sự tập trung cao độ, vì vậy cần thường trực tại Hà Nội. Ban Bí thư đề nghị các đồng chí phát huy trí tuệ tập thể, cùng xem xét, quyết định cử người để Đại hội bầu chức danh Tổng thư ký. 

Sau khi đồng chí Nguyễn Đức Tâm dừng lời, không khí ắng đi một lúc lâu. Sau đó, có hai người được giới thiệu là anh Nguyễn Quang Sáng, và anh Vũ Tú Nam. Sau vài lời trao đổi, anh Nguyễn Quang Sáng đứng dậy nói: 

- Tôi cám ơn đồng chí giới thiệu. Nhưng tôi đi tập kết miền Bắc mười năm, về Nam chiến đấu hơn mười năm nữa, xa nhà, ăn cơm tập thể nằm giường cá nhân nhiều rồi. Nếu làm Tổng thư ký lại tiếp tục cảnh xa nhà, xa vợ con, cơm niêu nước lọ, cực không chịu nổi. Do vậy, cho tôi xin rút lui và xin giới thiệu anh Vũ Tú Nam.

Anh Sáng kết thúc lời phát biểu với gương mặt thật thư thái. Mộc mạc, giản dị, và một sự chân tình không ai có thể nghi ngờ được. Vỗ tay. Không có ý kiến gì khác. Anh Vũ Tú Nam phát biểu cám ơn Anh Nguyễn Quang Sáng và đề nghị nếu được bầu làm Tổng thư ký thì xin anh Sáng giúp làm Phó Tổng thư ký, phụ trách khu vực phía Nam. Cuộc họp kết thúc vui vẻ. Lần bầu thứ hai có thêm ba nhà văn trúng cử: Hữu Mai, Nguyễn Khải, Nguyễn Thị Ngọc Tú. Việc bầu Tổng thư ký trong phiên bế mạc Đại hội diễn ra theo đúng kịch bản mà anh Sáng đã phát biểu trong cuộc họp với Ban Bí thư. Nhiệm kỳ 4 diễn ra tốt đẹp. Tổng thư ký Vũ Tú Nam và Phó  Tổng thư ký Nguyễn Quang Sáng là hai vế đối rất hoàn chỉnh. Hai tính cách, hai phong thái, hai sự kinh nghiệm bổ sung cho nhau, làm trụ cột cho một tập thể lãnh đạo gồm chín thành viên.

Tôi và chị Nguyễn Thị Ngọc Tú thật hạnh phúc được làm việc với anh mà tài năng đã được chứng thực, từng trải dư thừa, và sắc sảo, có đằng sau cả mấy chục năm lặn lội trên các ngả chiến trường ác liệt nhất. Với một tập thể như thế, vị Tổng thư ký và Phó Tổng thư ký đã triệt để khai thác một bí quyết thành công: Dân chủ. Nhưng tính phức tạp của cuộc sống luôn là sự xuất hiện không ngừng những yếu tố ngoài dự báo. Trước những tình huống đó, có ý kiến khác nhau, thậm chí gay gắt là chuyện bình thường. Và phải xem là bình thường. Tôi có không ít những kỷ niệm về các cuộc thảo luận căng thẳng thế. Và điều thú vị là khi kịch tính được đẩy đến mức cao nhất thì người gỡ nút thường là Nguyễn Quang Sáng. Anh có cái khôn ngoan rất dân dã và rất thuyết phục của người nhà quê. Kinh nghiệm cho thấy khi mà lý tính được đẩy lên rất cao thì muốn đạt được sự đồng thuận phải có thêm yếu tố của tình cảm - một thứ tình cảm chưa có nhiều lẽ phải thông thường. Đó không phải là giải pháp tình thế hạ hỏa nhất thời, mà là một cách sống. Và để làm xum xuê thêm cuộc chung lưng đấu cật, trong mọi thứ quyền, cần tôn trọng cái quyền cho người ta nghĩ lại và quyền chờ đợi không biết nản. 

- Hữu Thỉnh đó à, anh Sáng nè. Tụi tao đang nhậu. Nhớ em gọi chơi thôi, không có chuyện gì đâu.

Tôi thường nhận được những cú điện thoại ngẫu hứng như thế của anh Sáng từ khắp nơi anh tới. Thú thật trước vong linh anh có lúc mải việc hoặc vì lý do gì đó, tôi không bắt máy kịp. Lúc xem lại các cuộc gọi nhỡ, tôi gọi xin lỗi anh liền. Anh cười hé lộ chẳng để bụng để dạ gì cả. Tính anh vốn vậy. Xuề xòa, khoan dung rộng mở.

Tôi đọc anh khá sớm. Những năm tôi còn là học sinh cấp 3 phổ thông thì tên tuổi anh đã nổi đình đám. Sau hai tập ngắn trình làng Con chim vàng (1957), Người quê hương (1958) thì hai tập tiểu thuyết Nhật ký người ở lại (1962) và Đất lửa (1963) được đánh giá rất cao lúc bấy giờ. Tôi phải thuê sách đọc từ một thư viện tư nhân ở thị xã Vĩnh Yên. Rồi những năm chiến tranh, trong điều kiện sơ tán, phải bỏ ra cả buổi cuốc bộ lên thư viện Trung đoàn xe tăng 202 để đọc tại chỗ báo Văn Nghệ. Những truyện ngắn hay của Nguyễn Quang Sáng đã đến với tôi những năm tháng ấp ủ văn chương. Sau gần nửa thế kỷ, tôi vẫn còn nhớ cái cảm giác bàng hoàng khi đọc Quán rượu người câm, Chiếc lược ngà. Quả thực là những cơn chấn động thẩm mỹ không thể nào quên. Đọc anh khá sớm, nhưng phải đến năm 1983 tôi mới được gặp anh, trong Đại hội Nhà văn Việt Nam lần thứ ba. 

Ba mươi năm gìn giữ một hơi ấm, với tôi đó là một tài sản quý báu. Có những lúc do công việc, tôi nhờ anh giúp cho chuyện này chuyện khác. Anh không hề từ chối. Chỉ riêng một chuyện, tôi đeo đuổi năm sáu năm qua, đến tháng 7 năm 2013 mới được anh giúp cho mĩ mãn. Đó là việc sưu tầm các hiện vật của anh để trưng bày trong Bảo tàng Văn học của Hội. Tôi biết anh do dự đôi chút, một là những hiện vật đó rất quý, anh muốn giữ để làm nhà lưu niệm sau này, hai là anh sợ bị xem là đánh bóng tên tuổi. Tôi không hối thúc anh tức tưởi nhưng đeo bám không ngừng. Cuối cùng, vào một ngày may mắn của tháng 7 năm 2013, sau sự quả quyết đanh thép của anh, tôi bảo nhà thơ Lê Quang Sinh, Phó Giám đốc Bảo tàng Văn học lấy vé máy bay gấp vào thành phố Hồ Chí Minh. Lê Quang Sinh bay lúc sáng, quá trưa tôi đã có tin vui từng mong đợi: Anh Sáng đã đồng ý bàn giao một hòm lớn kỷ vật của anh cho Lê Quang Sinh đem về. Tôi dặn Sinh: “Em nhớ khi ra phải để riêng làm hàng xách tay, không được gửi theo đường dây chuyền đâu đấy”. Tôi đón Sinh ở Bảo tàng, vui muốn khóc, vì anh Sáng rất cẩn thận, xếp thứ gì ra thứ ấy, từng thứ ghi chú rõ ràng: Bản thảo, quần áo, thư từ, và một vỏ chai rượu đặc biệt nhất. Trong các kỷ vật có thẻ nhà báo cấp ngày 27/6/1960 do giám đốc sở báo chí Trung ương Lưu Quý Kỳ ký, giấy chứng nhận (thay cho chứng minh thư tạm thời) cấp ngày 16/5/1973 do nhà thơ Bảo Định Giang thay mặt Liên hiệp Văn học nghệ thuật ký. Và, đặc biệt là “Giấy chứng nhận chở gạo cấp cho nhạc sĩ Hoàng Hiệp và nhà văn Nguyễn Quang Sáng, mỗi người được chở 10 kg gạo từ An Giang về thành phố Hồ Chí Minh” do Phòng lương thực huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang cấp ngày 28/5/1978”. 

Trời ơi! Hai ông, một nhạc, một văn, được Giải thưởng Hồ Chí Minh lẫy lừng thiên hạ, thế mà có một dạo về quê được bà con cho gạo làm quà mà phải có sự cho phép của cơ quan quản lý nhà nước. Mà có nhiều nhặn gì cho cam. Tôi đọc nghẹn ngào, nhớ lại tất cả về anh Sáng. Một tài tử giai nhân Nam Bộ tài hoa, phóng khoáng, ham vui nhưng vô cùng cụ thể, chu đáo chăm chút cho gia đình từng tý. Một người biết lo những việc nhỏ nhất cũng là người biết làm những việc lớn nhất. Nhớ lại cái thời ngặt nghèo nó như cơn bão thắt ngặt không chừa bất cứ ai. Nhưng có điều lạ, các nhà văn cùng với bà con cô bác cứ vui vẻ sống, chấp nhận và chờ đợi, một nỗi chờ đợi khắc khoải cái mầm sống đang sinh sôi trong chính cơ thể mình. Và đó lại là thời kỳ sung sức nhất của anh Sáng. Từ những thành công nổi bật trong văn học, anh làm người ta bất ngờ với hàng loạt kịch bản điện ảnh nổi tiếng, trong đó có phim Cánh đồng hoang được xem là bộ phim kinh điển của điện ảnh Việt Nam. 

Một đời sống đã khép lại. Một tài năng lớn đã ra đi. Nhưng Sáng ơi! vòng ảnh hưởng của một nhà văn tiếp tục được mở ra mãi. Anh Sáng ơi!