Trẻ vô lễ ở nhà nhưng lễ phép với người ngoài, có thể bố mẹ đang dạy con sai cách

Hiện nay, kiểu tính cách trái ngược này đang ngày càng trở nên phổ biến nhưng phức tạp, phản ánh nhiều yếu tố trong sự phát triển của trẻ.

Một số trẻ cảm thấy an toàn và thoải mái hơn khi ở nhà, dẫn đến việc chúng thể hiện bản thân một cách tự do hơn. Trong khi đó, ở nơi công cộng, trẻ cần phải tuân thủ các quy tắc xã hội. Hay trẻ sống trong môi trường bố mẹ có những hành vi vô lễ hoặc không nhất quán trong cách giáo dục, trẻ sẽ học theo. 

Hay trẻ vẫn đang trong quá trình phát triển khả năng điều chỉnh cảm xúc. Khi cảm thấy tức giận hay thất vọng, có thể bộc phát sự vô lễ ở nhà.

Ảnh minh họa.

Tuy nhiên, dù xuất phát từ lý do gì, hành vi vô lễ có thể dẫn đến xung đột giữa bố mẹ và trẻ. Hay trẻ gặp khó khăn trong việc quản lý cảm xúc và hành vi của mình. 

Sự không nhất quán trong cách cư xử có thể gây nhầm lẫn cho trẻ, dẫn đến cảm giác tự ti hoặc lo lắng về cách bản thân được đánh giá. Do đó, bố mẹ cần đặt ra các quy tắc ứng xử rõ ràng cho cả trong nhà và ngoài xã hội. Giải thích cho trẻ hiểu rằng việc cư xử lịch sự là cần thiết trong mọi tình huống.

Việc giáo dục trẻ cần một cách tiếp cận toàn diện và kiên nhẫn. Thông qua sự hỗ trợ và hướng dẫn, trẻ sẽ học được cách cư xử thích hợp và phát triển thành người tự tin, có khả năng tương tác xã hội tốt. Về vấn đề này, chuyên gia tâm lý Quang Thị Mộng Chi đưa ra phân tích, cũng như gợi ý bố mẹ cách điều chỉnh, giáo dục con phù hợp hơn.

Chuyên gia tâm lý Quang Thị Mộng Chi.

Thưa chuyên gia vì sao nhiều trẻ có tính cách trái ngược này? 

Đây là hiện tượng không hiếm gặp và có thể được lý giải dưới góc nhìn tâm lý học phát triển và hành vi. Thực tế, việc một đứa trẻ cư xử khác biệt giữa môi trường gia đình và xã hội phản ánh nhiều yếu tố:

Thứ nhất, trẻ cảm thấy “an toàn” ở nhà để bộc lộ cảm xúc tiêu cực. Gia đình là nơi trẻ gắn bó và biết rằng dù có cư xử không đúng mực thì bố mẹ vẫn yêu thương và bao dung. Chính vì vậy, trẻ có xu hướng “xả” những cảm xúc bị dồn nén, căng thẳng hoặc phản ứng mạnh hơn với người thân – điều mà chúng không dám thể hiện ở ngoài vì sợ bị đánh giá.

Thứ hai, trẻ học cách điều chỉnh hành vi theo hoàn cảnh xã hội. Trẻ em ngày nay thông minh và rất nhạy trong việc nhận biết môi trường.

Khi ở trường, nơi công cộng, hoặc trước mặt người lạ, trẻ nhận thức được chuẩn mực ứng xử và biết rằng mình cần lễ phép để được khen ngợi hoặc tránh bị phê bình. Hành vi lễ phép với người ngoài có thể là kết quả của việc được dạy kỹ về mặt hình thức – nhưng thiếu nền tảng sâu hơn về thái độ tôn trọng thật sự, đặc biệt với người thân.

Thứ ba, một số trẻ lớn lên trong môi trường bố mẹ ít thiết lập giới hạn và thiếu tính nhất quán trong việc dạy con. Nếu trẻ từng nhiều lần tỏ thái độ vô lễ với bố mẹ mà không bị phản hồi nghiêm khắc, trẻ sẽ dần xem đó là “bình thường”. Trong khi đó, với người ngoài, trẻ được dạy phải giữ thể diện cho gia đình, hoặc có nỗi sợ bị đánh giá, nên ứng xử ngược lại.

Thứ tư, có thể trẻ đang phản ứng với những căng thẳng nội tại trong gia đình. Nếu trong nhà có những yếu tố như áp lực học tập, bố mẹ kỳ vọng quá cao, thiếu lắng nghe, hoặc có mâu thuẫn, trẻ có thể dùng hành vi vô lễ như một cách phản kháng hoặc thể hiện cảm xúc chưa được giải tỏa đúng cách.

Việc trẻ vô lễ ở nhà có thể là cách trẻ thể hiện cảm xúc hoặc căng thẳng không? 

Hoàn toàn có thể. Từ góc độ tâm lý học, hành vi vô lễ ở trẻ – như cãi lại, nói trống không, la hét hoặc thể hiện thái độ khó chịu – nhiều khi không chỉ là vấn đề “hư” hay thiếu giáo dục, mà còn là biểu hiện gián tiếp của những cảm xúc tiêu cực chưa được xử lý đúng cách.

Khác với người lớn, trẻ thường không có đủ vốn từ, khả năng nhận diện cảm xúc hoặc kỹ năng điều tiết bản thân. Khi căng thẳng, tức giận, buồn bực hoặc lo âu, trẻ có thể bộc lộ cảm xúc thông qua hành vi tiêu cực. Gia đình – nơi thân thuộc nhất – lại thường trở thành nơi trẻ “xả” cảm xúc nhiều nhất.

Với trẻ, căng thẳng có thể đến từ nhiều nguồn: áp lực học tập, mâu thuẫn bạn bè, bị giáo viên nhắc nhở, kỳ vọng quá cao từ bố mẹ, hoặc cả những biến cố nhỏ mà người lớn cho là “không đáng kể”.

Vì không được lắng nghe hoặc không biết cách nói ra, trẻ có thể chuyển hóa áp lực thành hành vi vô lễ.Ngoài ra, đây cũng có thể là tín hiệu của sự bất ổn tâm lý bên trong. Nếu hành vi vô lễ lặp đi lặp lại với cường độ tăng dần, bố mẹ cần cân nhắc xem có phải trẻ đang gặp khó khăn về mặt cảm xúc, chẳng hạn như lo âu, trầm cảm nhẹ, hoặc cảm giác cô lập trong gia đình. Lúc này, sự trừng phạt không phải là giải pháp, mà quan trọng hơn là sự thấu hiểu, kết nối và hỗ trợ cảm xúc từ người lớn.

Chuyên gia có thể giải thích về vai trò mẫu hình hành vi từ bố mẹ trong việc hình thành thói quen lễ phép hay vô lễ ở trẻ không? 

Vai trò của bố mẹ như một tấm gương về cách cư xử, kiểm soát cảm xúc, hành vi với trẻ. Đây được xem là yếu tố then chốt trong quá trình hình thành thói quen ứng xử – bao gồm cả lễ phép hay vô lễ – ở trẻ nhỏ.

Theo thuyết học tập xã hội của nhà tâm lý Albert Bandura, trẻ em phát triển hành vi chủ yếu thông qua quan sát và bắt chước những người xung quanh – đặc biệt là bố mẹ và người thân trong gia đình.

Nếu bố mẹ thường xuyên nói năng nhẹ nhàng, tôn trọng lẫn nhau, biết xin lỗi và cảm ơn, thì trẻ sẽ tiếp nhận và lặp lại những mẫu hành vi ấy như một điều tự nhiên.

Ngược lại, nếu trẻ thường xuyên chứng kiến người lớn lớn tiếng, mỉa mai, trách mắng, nói lời xúc phạm hay xem thường người khác – kể cả với trẻ – thì chúng cũng dễ xem đó là cách “bình thường” để thể hiện cảm xúc.

Trẻ có thể mang theo cách ứng xử đó trong giao tiếp hằng ngày, nhất là khi bị căng thẳng hoặc cảm thấy không được thấu hiểu.

Mẫu hình hành vi còn ảnh hưởng đến cách trẻ định nghĩa “tôn trọng” là gì. Nhiều bố mẹ yêu cầu con “phải lễ phép với người lớn”, nhưng lại không đối xử tôn trọng với chính đứa trẻ, hoặc không nhất quán trong cách phản ứng với hành vi vô lễ.

Sự mâu thuẫn này dễ khiến trẻ học cách hành xử theo tình huống, đối phó hoặc phản kháng – thay vì thực sự hiểu được giá trị của sự lễ phép.

Một đứa trẻ được nuôi dạy trong môi trường có tính kỷ luật tích cực, có sự công bằng, lắng nghe, và bố mẹ làm gương về cách cư xử, thường sẽ hình thành các giá trị nội tại tốt hơn về sự tôn trọng, sự kiềm chế và lễ phép – không chỉ với người ngoài mà cả với người thân trong gia đình.

Làm thế nào để con cái lớn lên không trở thành người xa lạ trong chính gia đình mình?

Đây là mối quan tâm sâu sắc của nhiều bậc bố mẹ trong thời đại ngày nay – khi nhịp sống bận rộn, khoảng cách thế hệ và áp lực xã hội đang ngày càng bào mòn sự gắn bó giữa các thành viên trong gia đình. Việc một đứa trẻ lớn lên và dần trở nên lặng lẽ, khép mình, ít chia sẻ với cha mẹ không phải là chuyện ngẫu nhiên, mà là kết quả của một quá trình dài thiếu sự kết nối cảm xúc và thấu hiểu thực sự.

Muốn giữ cho mối quan hệ bố mẹ – con cái luôn bền chặt, điều đầu tiên và quan trọng nhất là bố mẹ cần xây dựng một nền tảng gắn kết tình cảm từ sớm. Trẻ không chỉ cần được nuôi dưỡng về thể chất, mà còn cần được nuôi dưỡng về mặt tâm hồn.

Những cuộc trò chuyện thường ngày không nên chỉ xoay quanh việc học, điểm số hay trách nhiệm, mà nên bao gồm cả những câu hỏi đầy quan tâm như: “Hôm nay có chuyện gì làm con vui không?”, “Có điều gì khiến con thấy mệt không?”, “Khi nãy con giận, bố mẹ muốn hiểu thêm – con có muốn nói không?”. Đây chính là cách giúp trẻ cảm thấy an toàn khi chia sẻ cảm xúc, và không sợ bị đánh giá hay bác bỏ.

Bên cạnh đó, sự hiện diện của bố mẹ cần được hiểu là sự hiện diện “có mặt thật sự”, chứ không phải chỉ là có mặt về mặt hình thức. Một người cha ngồi cạnh con nhưng dán mắt vào điện thoại, hay một người mẹ vừa nấu ăn vừa quát tháo con làm bài, đều đang tạo ra một không gian có người nhưng thiếu sự kết nối.

Trẻ cần thời gian chất lượng – những khoảnh khắc cả gia đình cùng ăn cơm không vội vã, cùng chơi một trò chơi, cùng đi dạo, hoặc đơn giản là cùng im lặng nhưng không lạc lõng.

Tôn trọng con như một cá thể độc lập cũng là nền tảng quan trọng. Nhiều bố mẹ yêu thương con, nhưng lại không lắng nghe ý kiến của con, hoặc luôn áp đặt suy nghĩ của mình mà không cần biết con muốn gì.

Trẻ cần được hỏi ý kiến trong những vấn đề phù hợp với lứa tuổi, được quyền bày tỏ quan điểm, và cả được quyền sai – miễn là sai trong tình thương, trong giới hạn an toàn. Khi được tôn trọng, trẻ sẽ học cách tôn trọng lại người khác, và xem gia đình là nơi mình thực sự có giá trị.

Ngoài ra, mỗi hành vi ứng xử của bố mẹ đều là bài học sống động cho trẻ. Khi bố mẹ đối xử tử tế với nhau, biết cảm ơn, biết xin lỗi, biết lắng nghe và kiềm chế cơn giận, trẻ sẽ hấp thụ dần những phẩm chất đó một cách tự nhiên.

Ngược lại, nếu trẻ lớn lên trong một gia đình mà sự chỉ trích, kiểm soát, lạnh nhạt hoặc bạo lực lời nói diễn ra thường xuyên, thì dù bố mẹ có dạy lễ phép bằng lời, trẻ cũng khó cảm nhận được tình yêu thật sự.

Cuối cùng, điều giữ một đứa trẻ gắn bó trọn đời với gia đình chính là cảm giác được yêu thương vô điều kiện. Không phải khi con ngoan, học giỏi hay làm bố mẹ tự hào, mà là cả khi con vấp ngã, khác biệt, thất vọng hoặc không như kỳ vọng.

Một đứa trẻ nếu luôn cảm thấy mình được đón nhận đúng như bản thân mình, thì dù có đi xa đến đâu, vẫn sẽ luôn muốn quay về. Vì với trẻ, đó là nơi an toàn nhất, là nơi có thể tháo bỏ lớp vỏ mạnh mẽ để được ôm lấy mà không cần phải nói gì nhiều.