Mỹ thuật đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng – góc nhìn từ Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam

Mỹ thuật đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng trong hai cuộc kháng chiến

Nền mỹ thuật phục vụ kháng chiến, kiến quốc hình thành từ Cách mạng Tháng Tám (1945) và tiếp tục phát triển cho đến khi bắt đầu công cuộc đổi mới (1986). Đây là giai đoạn đặt nền móng cho mỹ thuật cách mạng Việt Nam, gắn liền với bối cảnh lịch sử - xã hội của đất nước. Trong thời kỳ này, tranh cổ động trở thành phương tiện tuyên truyền hiệu quả, có tác động sâu rộng đến quần chúng nhân dân. Triển lãm mỹ thuật tháng Tám, tổ chức vào ngày 18 tháng 8 năm 1946, đã giới thiệu số lượng lớn tranh cổ động bên cạnh các tác phẩm sơn dầu, lụa, sơn mài, bột màu và điêu khắc. Các chủ đề chính của tranh cổ động thời kỳ này bao gồm: Tuần lễ vàng, Mùa đông binh sĩ, Bình dân học vụ, Hũ gạo nuôi quân.

Vai trò của văn hóa, nghệ thuật trong sự nghiệp cách mạng được Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi” và “Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận ấy”. Trong kháng chiến chống thực dân Pháp (1946 - 1954), mỹ thuật kháng chiến được xác lập vị thế và dần khẳng  định chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa. Năm 1948, Tổng Bí thư Trường Chinh, trong báo cáo “Chủ nghĩa Mác và vấn đề văn hóa Việt Nam”, đã nhấn mạnh trách nhiệm của các chiến sĩ văn hóa là cống hiến hết mình cho kháng chiến, không đứng trung lập, không giữ thái độ bàng quan. Khẩu hiệu “kháng chiến hóa văn hóa, văn hóa hóa kháng chiến” được đề ra, khẳng định mối quan hệ mật thiết giữa văn hóa và cách mạng.

Tháng 11/2024, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam tổ chức Triển lãm mỹ thuật toàn quốc đề tài Lực lượng vũ trang - Chiến tranh cách mạng (2019-2024) trưng bày hơn 200 tác phẩm xuất sắc.

Trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, công tác tuyên truyền đóng vai trò quan trọng trong việc động viên tinh thần bộ đội. Ngoài Báo Quân đội nhân dân được in trực tiếp tại chiến trường để cập nhật tin chiến thắng và những thông tin quan trọng như cải cách ruộng đất, người cày có ruộng..., tranh cổ động cũng trở thành một “vũ khí” tinh thần hữu hiệu.

Những họa sĩ tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ đã thống nhất chọn hình ảnh lá cờ Quyết chiến quyết thắng tung bay, cùng các chiến sĩ xông lên tiêu diệt quân địch làm biểu trung tâm. Các khẩu hiệu hành động được trích từ thư, nhật lệnh, lệnh động viên của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Đại tướng - Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp gửi cán bộ, chiến sĩ mặt trận Điện Biên Phủ, trong đó câu “Quyết tâm tiêu diệt toàn bộ quân địch ở Điện Biên Phủ” được sử dụng làm chủ đề chính. Với đường nét mạnh mẽ, màu sắc rực rỡ, bố cục cô đọng, tranh cổ động tạo ấn tượng mạnh mẽ, tác động trực tiếp đến nhận thức và tinh thần của chiến sĩ trên chiến trường.

Những bức tranh cổ động không chỉ được đưa đến tận tay bộ đội mà còn được dán trên vách chiến hào, hầm trú ẩn, góp phần tạo nên bầu không khí sôi động, cổ vũ tinh thần cán bộ, chiến sĩ quyết tâm vượt qua gian khổ, quán triệt phương châm “đánh chắc, tiến chắc”, tiến tới giành thắng lợi hoàn toàn. Giai đoạn này cũng chứng kiến sự ra đời của nhiều tác phẩm mỹ thuật có giá trị, tiêu biểu là bức tranh Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ của Họa sĩ Nguyễn Sáng.

Sau Chiến thắng Điện Biên Phủ lịch sử (07/5/1954), các sáng tác mỹ thuật tập trung vào ba mảng đề tài chính: Lịch sử (Cách mạng Tháng Tám và kháng chiến chống thực dân Pháp), thực tế lao động sản xuất tại miền Bắc và cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Đáng chú ý là những họa sĩ đã trực tiếp tham gia kháng chiến, cầm bút vẽ thay súng dọc tuyến đường Trường Sơn từ Bắc vào Nam như Thái Hà, Lê Lam, hay các họa sĩ Nam Bộ như Huỳnh Phương Đông, Cổ Tấn Long Châu...

Cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước tuy đầy gian khổ nhưng cũng là nguồn cảm hứng lớn lao, tạo động lực sáng tác cho nhiều thế hệ nghệ sĩ - chiến sĩ. Nhiều tác phẩm nghệ thuật ra đời nhằm ghi lại những khoảnh khắc lịch sử, phản ánh hiện thực chiến tranh, tôn vinh tinh thần kiên cường và sự hy sinh cao cả của dân tộc Việt Nam. Tiêu biểu trong số đó có: Nắm đất miền Nam của Phạm Xuân Thi, Mẹ kháng chiến của Hoàng Trầm, Bác Hồ ở chiến khu của Diệp Minh Châu...

Ngoài ra, nhiều họa phẩm khắc họa chiến trường được sáng tác ngay trên đường ra trận, như nhật ký bằng tranh của Lê Đức Tuấn, chân dung Bác Hồ của Họa sĩ Lê Duy Ứng (là thương binh nặng hỏng mắt)... Những tác phẩm này không chỉ có giá trị nghệ thuật, mà còn là biểu tượng tinh thần của cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ, ghi dấu những khoảnh khắc lịch sử quan trọng và truyền tải thông điệp về lòng yêu nước, tinh thần chiến đấu bất khuất của dân tộc Việt Nam.

Từ những bức tranh cổ động sơ khai, mỹ thuật kháng chiến đã phát triển thành nhiều hình thức nghệ thuật đa dạng, từ tranh sơn mài, sơn dầu, lụa, màu nước... Các tác phẩm được sáng tác trong giai đoạn này đều mang dấu ấn sâu sắc của nghệ thuật cách mạng Việt Nam nói chung và nghệ thuật tạo hình cách mạng Việt Nam nói riêng. Dù thể hiện bằng chất liệu hay phong cách nào, mỹ thuật đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách khắc họa hình tượng cao đẹp của “Bộ đội Cụ Hồ” - biểu tượng bất tử của lịch sử dân tộc. Những tác phẩm này không chỉ là di sản quý giá của nền mỹ thuật nước nhà mà còn góp phần cổ vũ, động viên quân dân ta trong cuộc đấu tranh giành độc lập. Đồng thời, chúng khẳng định rằng nghệ thuật tạo hình cách mạng Việt Nam đã có những bước phát triển quan trọng gắn liền với hai cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc.

Như Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng từng đánh giá về nền văn hóa, văn học - nghệ thuật nước nhà: “Trong lịch sử phát triển hàng nghìn năm của dân tộc, văn hóa, văn học, nghệ thuật Việt Nam đã hun đúc nên một truyền thống sâu sắc và độc đáo. Đó là nền văn hóa, văn học, nghệ thuật yêu nước và nhân văn, gắn bó máu thịt với nhân dân và dân tộc, trở thành nguồn sức mạnh nội sinh to lớn, góp phần rất quan trọng vào sự nghiệp dựng nước, giữ nước và phát triển đất nước”.

Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam và hoạt động sáng tác mỹ thuật với chủ đề lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng

Năm 1974, Xưởng Mỹ thuật Quân đội được thành lập, trở thành đơn vị chủ chốt trong sáng tác và phát triển mỹ thuật về chủ đề cách mạng và kháng chiến. Xưởng đã đóng góp nhiều tác phẩm nghệ thuật có giá trị, phản ánh sâu sắc tinh thần chiến đấu và sự hy sinh của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ. Đồng thời, đây cũng là nơi đào tạo và bồi dưỡng các họa sĩ, nhà điêu khắc quân đội. Các tác phẩm do Xưởng thực hiện thường xuyên được trưng bày tại các triển lãm mỹ thuật quân đội và quốc gia, góp phần nâng cao tinh thần yêu nước và giáo dục truyền thống cách mạng cho nhân dân.

Đến năm 1987, Xưởng được sáp nhập vào Viện Bảo tàng Quân đội (nay là Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam), từ đó, công tác phát triển mỹ thuật quân đội chính thức trở thành một nhiệm vụ quan trọng của Bảo tàng.

“Kết nạp Đảng ở Điện Biên Phủ” - Tác phẩm đỉnh cao của dòng nghệ thuật hiện thực xã hội chủ nghĩa.

Bước vào thời kỳ Đổi mới, trên cơ sở quán triệt sâu sắc điểm và đường lối văn hóa của Đảng, Quân ủy Trung ương, Bộ Quốc phòng và Tổng cục Chính trị đã ban hành nhiều chủ trương, giải pháp nhằm lãnh đạo, chỉ đạo công tác văn hóa trong quân đội. Theo đó, từ năm 1991 đến nay, Tổng cục Chính trị Quân đội nhân dân Việt Nam đã tổ chức các cuộc vận động sáng tác văn học, nghệ thuật và báo chí với chủ đề lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng trên 8 loại hình: Văn học, âm nhạc, múa, sân khấu, điện ảnh, mỹ thuật, nhiếp ảnh và báo chí.

Các tác phẩm xuất sắc có giá trị nghệ thuật cao được tuyển chọn để tuyên truyền trong các hoạt động chào mừng các ngày lễ lớn của đất nước và quân đội, đồng thời được xét trao giải thưởng của Bộ Quốc phòng. Mục tiêu của các cuộc vận động này không chỉ nhằm ghi nhận và động viên các văn nghệ sĩ mà còn hướng đến việc bảo tồn, quảng bá giá trị nghệ thuật cách mạng, thúc đẩy sự phát triển của văn học, nghệ thuật và báo chí Quân đội trong giai đoạn mới, qua đó nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của cán bộ, chiến sĩ và nhân dân.

Với vai trò là cơ quan thường trực trong công tác vận động sáng tác mỹ thuật về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam đã tích cực tham mưu cho lãnh đạo Tổng cục Chính trị về chiến lược phát triển mỹ thuật quân đội. Đồng thời, Bảo tàng thường xuyên phối hợp với Hội Mỹ thuật Việt Nam và các đơn vị liên quan để tổ chức nhiều cuộc vận động sáng tác, triển lãm mỹ thuật quy mô toàn quốc, cũng như đề xuất xét trao giải thưởng 5 năm của Bộ Quốc phòng.

Trong mỗi giai đoạn 5 năm, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam tổ chức các trại sáng tác trải dài trên cả ba miền Bắc, Trung, Nam theo hai hình thức tập trung và không tập trung trung bình mỗi năm tổ chức 4 trại sáng tác tranh và 1 trại sáng tác điêu khắc. Các trại sáng tác này quy tụ đội ngũ họa sĩ, nhà điêu khắc chuyên nghiệp trong và ngoài quân đội, bao gồm cả những tác giả nổi tiếng và các họa sĩ trẻ triển vọng, nhằm tạo môi trường trao đổi và học hỏi kinh nghiệm sáng tác.

Bên cạnh đó, Bảo tàng còn tổ chức các đoàn đi thực tế tại các đơn vị quân đội để thu thập tư liệu, tạo điều kiện cho nghệ sĩ tiếp cận và trải nghiệm môi trường quân sự. Ngoài hoạt động vận động sáng tác, Bảo tàng còn tổ chức Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng, thu hút sự quan tâm của đông đảo công chúng yêu nghệ thuật. Bảo tàng cũng chủ trì các hội nghị, tọa đàm chuyên môn với sự tham gia của các nhà quản lý và giới chuyên gia nhằm thảo luận, đề xuất giải pháp nâng cao chất lượng hoạt động sáng tác mỹ thuật trong các giai đoạn tiếp theo.

Nâng cao chất lượng vận động sáng tác mỹ thuật về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng từ góc nhìn của Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam

Hoạt động sáng tác mỹ thuật về đề tài lực lượng vũ trang chiến tranh cách mạng đã có truyền thống lâu đời và đạt được những thành tựu quan trọng trong nhiều thập kỷ qua. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện nay, công tác vận động sáng tác vẫn đang đối mặt với nhiều khó khăn và thách thức. Các cuộc vận động sáng tác đã thu hút số lượng lớn tác phẩm, nhưng chất lượng chưa đồng đều, dẫn đến việc các triển lãm mỹ thuật toàn quốc chưa thực sự đáp ứng kỳ vọng so với tiềm năng.

Một trong những hạn chế đáng chú ý là số lượng họa sĩ trong quân đội tham gia sáng tác còn khiêm tốn. Theo thống kê, giai đoạn 2019 - 2024, chỉ có 12/46 họa sĩ quân đội tham gia sáng tác, trong khi phần lớn các họa sĩ và nhà điêu khắc ngoài quân đội chưa có nhiều trải nghiệm thực tế về môi trường quân sự. Điều này dẫn đến việc phong trào sáng tác mỹ thuật về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng chưa thực sự phát triển sâu rộng trong toàn quân.

Những hạn chế này có nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan.

Thứ nhất, việc tổ chức vận động sáng tác tại các đơn vị chưa được triển khai thường xuyên, trong khi một số đơn vị dù có họa sĩ nhưng chưa thực sự đánh giá đúng vai trò và tầm quan trọng của sáng tác mỹ thuật. So với các giai đoạn trước, lực lượng sáng tác trong Quân đội hiện nay còn mỏng, nhiều quân, binh chủng, học viện, nhà trường không có họa sĩ trong thời gian dài.

Thứ hai, công tác vận động sáng tác chưa có định hướng tư tưởng và thẩm mỹ cụ thể, chưa gắn chặt với thực tiễn đời sống của bộ đội. Nhiều tác phẩm còn mang tính hàn lâm, chưa phản ánh được hơi thở của thời đại, chưa tạo sự gần gũi với công chúng.

Đại biểu tham quan triển lãm mỹ thuật toàn quốc đề tài Lực lượng vũ trang - Chiến tranh cách mạng (2019-2024).

Thứ ba, sự phát triển của công nghệ và xu hướng hội nhập quốc tế đặt ra yêu cầu mới đối với mỹ thuật quân đội. Ngày nay, công chúng có nhiều lựa chọn hơn trong tiếp cận nghệ thuật, do đó, nếu không đổi mới phương thức tổ chức và sáng tác, mỹ thuật về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng sẽ dần mất đi sức hấp dẫn.

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng và sự phát triển mạnh mẽ của khoa học - công nghệ, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân ngày càng được nâng cao. Quân đội nhân dân Việt Nam cũng đã triển khai quyết liệt Nghị quyết số 05- NQ/TW của Bộ Chính trị khóa XIII ngày 17 tháng 01 năm 2022, hướng đến mục tiêu “tinh, gọn, mạnh” trong tổ chức lực lượng. Đây là những điều kiện thuận lợi để phát huy các giá trị văn hóa trong xây dựng đời sống tinh thần của bộ đội và nhân dân. Trong đó, vận động sáng tác mỹ thuật về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng đóng vai trò quan trọng trong định hướng tư tưởng cho bộ đội thời kỳ mới, đồng thời là công cụ sắc bén trên mặt trận tư tưởng. Để thực hiện hiệu quả các hoạt động mỹ thuật trong Quân đội, đặc biệt là Cuộc vận động sáng tác mỹ thuật đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng trong những năm tiếp theo, Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, với vai trò là cơ quan thường trực, xác định các nhiệm vụ trọng tâm sau:

Thứ nhất, quán triệt quan điểm chỉ đạo của Đảng, chủ trương của Quân ủy Trung ương, Bộ Quốc phòng, Tổng cục Chính trị về văn hóa, văn học nghệ thuật nhằm giữ vững định hướng sáng tác. Cần kết hợp hài hòa giữa tính dân tộc và tính hiện đại, đồng thời bám sát nhiệm vụ chính trị của đất nước và Quân đội trong giai đoạn hiện nay. 

Thứ hai, phát huy vai trò của Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam trong đổi mới phương thức tổ chức hoạt động mỹ thuật nhằm thu hút rộng rãi các tác giả trong và ngoài quân đội tham gia sáng tác. Với quy mô và tầm vóc mới, Bảo tàng có nhiều lợi thế trong việc triển khai các hoạt động vận động sáng tác. Công trình Bảo tàng mới được thiết kế như một “thiết chế văn hóa đa năng, tổng hợp” với cơ sở vật chất đồng bộ, không gian sáng tạo, đáp ứng nhu cầu sáng tác và trưng bày tác phẩm. Đồng thời, để đổi mới hoạt động sáng tác mỹ thuật, cần đẩy mạnh xã hội hóa nhằm huy động thêm nguồn lực đầu tư phát triển.

Thứ ba, tăng cường phối hợp với các cơ quan, đơn vị liên quan nhằm mở rộng mạng lưới sáng tác. Đặc biệt, cần hợp tác chặt chẽ với các hội chuyên ngành văn học, nghệ thuật, các tổ chức hỗ trợ sáng tác trong và ngoài quân đội, cũng như các đơn vị phụ trách mỹ thuật tại địa phương và trong toàn quân. Việc phối hợp này không chỉ nâng cao tính chuyên môn mà còn chia sẻ nguồn lực, kinh nghiệm sáng tác, giúp các nghệ sĩ có cơ hội tiếp cận thực tế và khơi nguồn cảm hứng sáng tạo. Đồng thời, sự hợp tác với các cơ quan chuyên môn sẽ hỗ trợ Bảo tàng trong công tác tuyên truyền, quảng bá, tổ chức hội thảo chuyên đề, nâng cao kỹ năng và cơ hội giao lưu giữa các nghệ sĩ.

Thứ tư, chú trọng bồi dưỡng các họa sĩ, nhà điêu khắc trẻ nhằm xây dựng lực lượng kế cận trong sáng tác mỹ thuật Quân đội. Các hạt nhân sáng tác này không chỉ đảm bảo chất lượng tác phẩm mà còn góp phần phát triển bền vững nền mỹ thuật Việt Nam. Bồi dưỡng họa sĩ trẻ giúp đa dạng hóa phong cách, thúc đẩy sáng tạo và kết nối giữa các thế hệ nghệ sĩ. Gần đây, nghệ thuật điêu khắc ánh sáng, kết hợp giữa điêu khắc truyền thống và hiệu ứng ánh sáng, đã được ứng dụng trong nhiều sự kiện quan trọng như kỷ niệm Ngày thành lập Đảng, đón Tổng thống Nga Vladimir Putin, Triển lãm Quốc phòng quốc tế Việt Nam 2024. Sự xuất hiện của những nghệ sĩ trẻ có thể tạo thêm nguồn lực sáng tác cho Cuộc vận động mỹ thuật đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng trong tương lai.

Thứ năm, tổ chức các hoạt động giao lưu, hợp tác quốc tế nhằm quảng bá tác phẩm mỹ thuật về đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng.

Lê Vũ Huy

Không gian nghệ thuật – Cảm hứng từ đề tài phụ nữ

Những tác phẩm về đề tài phụ nữ xuất hiện trong không gian nghệ thuật đều ẩn chứa những ý nghĩa nhất định, đặc...