Tự do sáng tạo để có tác phẩm hay, xứng đáng và trách nhiệm công dân của người nghệ sĩ
“Tiếp tục đổi mới, sáng tạo tác phẩm hay, xứng đáng” là mong mỏi chính đáng chung của giới sáng tạo văn học, nghệ thuật. Đây vừa là đòi hỏi mang tính thời đại với từng tác giả - những chủ thể sáng tạo nhằm làm sao có được những tác phẩm văn học nghệ thuật xứng tầm. Để có được tác phẩm hay, xứng đáng, tác giả - chủ thể sáng tạo phải luôn đổi mới chính mình từ tư duy, đến dám nghĩ, dám làm, dám đối diện với muôn vàn khó khăn kể cả thất bại cay đắng. Song, bên cạnh sự chi phối của những điều kiện vật chất cần và đủ, thì sự khoáng đạt của chân trời tự do - tự do sáng tác là mảnh đất ươm trồng những tác phẩm hay, xứng đáng.
Tự do sáng tạo - điều kiện cần có cho “tác phẩm hay, xứng đáng”
Đây chính là khởi nguồn của mọi câu chuyện mà tác giả bài viết muốn bàn đến. Theo Wikipedia - Bách khoa toàn thư mở, có thể hiểu một cách khái quát: “chủ nghĩa tự do nhấn mạnh đến quyền cá nhân. Nó đi tìm kiếm một xã hội có đặc điểm là tự do tư tưởng, quyền dân sự và chính trị cho mỗi cá nhân, và hạn chế quyền lực cai trị (nhất là của nhà nước và tôn giáo), pháp trị, tự do trao đổi tư tưởng, một nền kinh tế thị trường hỗ trợ doanh nghiệp tư nhân tự do, và một hệ thống chính phủ minh bạch trong đó các quyền của công dân được bảo vệ.
Trong xã hội hiện đại, người theo chủ nghĩa tự do ủng hộ một nền dân chủ tự do, công bằng và công khai mà mọi công dân đều được hưởng quyền bình đẳng trước pháp luật và có cơ hội thành công như nhau. Nhiều người theo chủ nghĩa tự do mới ủng hộ sự can thiệp nhiều hơn của nhà nước đến thị trường tự do. Triết lý này thường được mở rộng sang cả niềm tin rằng chính phủ phải có trách nhiệm tạo ra phúc lợi chung.
Chủ nghĩa tự do phủ nhận nhiều giả thuyết nền tảng đã thống trị các lý thuyết đầu tiên về nhà nước, chẳng hạn như thần quyền của vua chúa, vị trí có được do thừa kế và quốc giáo. Những quyền căn bản của con người mà tất cả những người theo chủ nghĩa tự do đều ủng hộ là quyền được sống, quyền tự do. Cách sử dụng rộng rãi nhất đối với thuật ngữ “chủ nghĩa tự do” là trong ngữ cảnh của một nền dân chủ tự do. Theo nghĩa này, chủ nghĩa tự do dùng để chỉ một nền dân chủ trong đó quyền lực nhà nước bị giới hạn và quyền của công dân được pháp luật công nhận”.
Ảnh minh họa
Từ nhu cầu tự do, như một lẽ đương nhiên, con người không bao giờ muốn bị kiềm tỏa, bị gò bó trong mọi mặt đời sống. Riêng trong lĩnh vực văn học, nghệ thuật chủ thể sáng tạo mỗi tác phẩm mới đều nuôi dưỡng khát vọng tự do. Tự do bay bổng cảm xúc là điều kiện cho nghệ thuật thăng hoa. Trong suốt quá trình nuôi dưỡng ý tưởng thể hiện tác phẩm, người nghệ sĩ cần tích lũy năng lượng sáng tạo, cụ thể hóa cảm quan tư duy để hình thành nên “đứa con tinh thần”. Khi đã chín muồi, một nhà văn, nhà thơ, một họa sĩ hay nhạc sĩ… đều có thể tự làm chủ sáng tác của mình.
Nhưng, với điện ảnh thì không phải như vậy. Chủ thể sáng tạo (biên kịch hoặc đạo diễn) phải lập đề án để vận động, tìm kiếm tài chính nhằm biến những dự định, những phương án khả thi nhằm thành hình tác phẩm mới ra đời. Đó chính là quá trình nhọc nhằn, vất vả tìm nguồn, tìm đối tác đồng hành và nhiều khi còn phụ thuộc vào may mắn.
Để tìm kiếm được nguồn tài chính từ nhà đầu tư tư nhân để các nghệ sĩ có kinh phí làm phim độc lập không hề đơn giản. Phải thuyết phục làm sao để các thể nhân, pháp nhân, doanh nhân có năng lực đồng ý “mở hầu bao” đầu tư cho sản xuất phim. Cũng khó không kém - khi “chen chân” đua sức cùng với nhiều đơn vị sản xuất phim khác trông mong vào nguồn kinh phí đầu tư của Nhà nước. Do thế, sau suốt quá trình thẩm định, xét duyệt, yêu cầu chỉnh sửa… đã de dọa trực tiếp đến sự tự do sáng tạo cá nhân.
Điện ảnh - với bản chất căn cốt là sáng tác tập thể, nên sự tranh luận, phản biện từ các thành phần chuyên môn trong đoàn làm phim cũng là tác nhân cản ngại đến tư duy tự do sáng tạo. Làm sao để lắng nghe, tiếp thu mà không bị “đẽo cày giữa đường”. Làm sao thể hiện bản lĩnh, sự quyết đoán hợp lý thông qua bàn bạc, tranh luận mà không cực đoan… ngõ hầu tìm ra phương án thể hiện tối ưu nhất. Sự chia sẻ, đồng hành cùng tích hợp trí tuệ chung trở thành nhân tố thuận lợi cho việc tạo ra tác phẩm hay. Làm sao để sự đóng góp của mọi thành phần chuyên môn tổng hòa, thống nhất trở thành tác phẩm chung như hợp kim không thể tách rời.
Kiểm duyệt nội dung có ngăn trở tự do sáng tạo?
Đã có nhiều nước bãi bỏ chế độ kiểm duyệt. Ở đó người nghệ sĩ được tự do tuyệt đối trong lĩnh vực sáng tạo của mình. Song, người làm ra tác phẩm phải tự chịu trách nhiệm với cộng đồng. Sự đào thải tự nhiên cũng đã phân tầng tác phẩm hay với các sản phẩm làng nhàng.
Ở nhiều nước khác, trong đó có nước ta, việc duy trì kiểm duyệt nội dung, hình ảnh, âm thanh… qua mỗi tác phẩm văn học, nghệ thuật bao gồm các bộ phim (truyện, phim tài liệu, phim hoạt hình…) và các sản phẩm nghe - nhìn vẫn là cần thiết và là yêu cầu bắt buộc. Việc thẩm duyệt chặt chẽ nội dung, hình ảnh phụ thuộc vào những ràng buộc vì tôn giáo, vì những chuẩn mực đạo đức, tập quán, thuần phong mỹ tục…
Có thể thấy, mỗi quốc gia ban hành các luật lệ khác nhau, nhưng tựu trung đều không khuyến khích mức độ đậm đặc quá mức của những hình ảnh, nội dung cổ xúy bạo lực tàn ác, man rợ; khiêu dâm; bôi nhọ tôn giáo, tín ngưỡng; phỉ báng, nhục mạ con người… Cho dù là nhân danh lên án cái xấu, cái thấp hèn… nhưng, người nghệ sĩ càng cần tỉnh táo để tiết chế, chắt lọc sao cho những nội dung, hình ảnh tạo nên vừa hợp lý, vừa đủ độ thay vì mô tả trần trụi tự nhiên chủ nghĩa. Rõ ràng, tài năng và trách nhiệm công dân của người nghệ sĩ còn được thể hiện khi miêu tả trực tiếp, hay thay thế bằng thủ pháp mô tả “ý tại ngôn ngoại”, lấy cái “phụ” thay cái “chính”, dùng thủ pháp thiết kế hình ảnh “mờ tỏ, rung nhòe” thay cho cái tả chân “tách bạch, khô khan”...
Trong những năm gần đây, việc kiểm duyệt cho phép phổ biến phim trong và ngoài nước có nhiều thay đổi. Hội đồng duyệt phim quốc gia tạo nhiều điều kiện thuận lợi hơn cho các bộ phim nhập khẩu, những bộ phim sản xuất trong nước “dễ thở hơn” khi ra rạp. Việc quy định phân loại phim theo lứa tuổi thưởng thức cũng có nhiều đổi mới về tư duy, công tâm thẩm định… nhằm đáp ứng đa dạng nhu cầu, thị hiếu của khán giả với mọi lứa tuổi, trình độ cảm thụ và đặc điểm từ mọi vùng, mọi miền khác nhau… Bên cạnh đó, việc thẩm định kịch bản để cấp giấy phép sản xuất phim (có yếu tố hợp tác làm phim với nước ngoài) đang từng bước được cải thiện. Những màn suy luận mang tính “chụp mũ”, hoặc “cấm đoán” đã và đang trở nên lỗi thời.
Trách nhiệm công dân của người nghệ sĩ
Sự bứt phá sáng tạo luôn đòi bản lĩnh, tài năng của người nghệ sĩ. Sự tự do sáng tạo luôn cần thiết như lẽ sống, như hơi thở hàng ngày. Do đó, đòi hỏi có được sự tự do thực sự trong sáng tạo nghệ thuật - là đòi hỏi chính đáng với mỗi tác giả - chủ thể sáng tạo.
Có nhiều thực tế đã và đang diễn ra trong câu chuyện này. Bởi đã có không ít các tác giả tự “vo tròn” sản phẩm làm ra, để mong tìm kiếm sự an toàn trước hội đồng kiểm duyệt; Ngược lại, cũng vẫn có không ít tác giả tìm lối phá cách để “giải tỏa nỗi niềm”, để định hình, khẳng định “dấu ấn cá nhân”. Chủ nhân của nhiều những tác phẩm được tạo ra ấy, luôn hướng tới các Liên hoan phim tại nước ngoài và các giải thưởng tại các liên hoan phim này.
Tự do có kiểm soát. Tự do trong khuôn khổ. Tự do một cách hợp lý… là những khái niệm gây nhiều tranh cãi và tới nay gần như chưa có hồi kết. Bởi, trên thực tế, nếu chỉ đơn thuần xét thêm ý nghĩa nội dung thì những thuật ngữ “kiểm soát”, “trong khuôn khổ”, “hợp lý”… đã cho thấy một môi trường xung quanh không có tự do tuyệt đối. Tuy nhiên, tự do đúng hướng chính là thái độ tôn trọng mình, tôn trọng người bằng những tác phẩm lành mạnh, mang giá trị nhân văn. Người nghệ sĩ chân chính - đó là người công dân, có tài năng, có lòng tự trọng và có trách nhiệm với xã hội, với cộng đồng và cụ thể hơn chính là thái độ của con người với gia đình, xã hội và chính bản thân mình./.
Đạo diễn, NSND Đặng Nhật Minh vừa được trao Giải thưởng Lớn Giải thưởng Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội năm 2023...
Bình luận
