Nhà thơ Lê Hồng Thiện: Hết mình cho thế giới tuổi thơ

Những lời tiên đoán ấy quả là chính xác. Sau hơn nửa thế kỷ, Lê Hồng Thiện đã cho “ra lò” tới 11 tập thơ cho thiếu nhi - một số lượng và chất lượng không hề nhỏ và được đồng nghiệp là nhà văn, nhà thơ, nhà nghiên cứu lý luận phê bình văn học để mắt “xem xét” và có đến trên 50 tác giả đã đọc, viết giới thiệu và bình luận thơ Lê Hồng Thiện trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Từ cây bút “cổ thụ” viết cho thiếu nhi như Tô Hoài đến các cây bút nổi tiếng như: Định Hải, Phạm Hổ, Vũ Nho, Bùi Việt Thắng, Đinh Quang Tốn, Dương Kỳ Anh, Nguyễn Nguyên Tản, Nguyễn Phúc Lai, Đỗ Hữu Tấn, Đặng Hiển…

Mỗi tác giả nhìn ra một nét đẹp riêng trong thơ Lê Hồng Thiện: Định Hải với “Trẻ mãi với tuổi thơ”, “Có một người luôn sống với trẻ thơ” (Thế Dũng), “Cảm nhận của mỗi cá nhân trong “Trăng của mỗi người” trong thơ Lê Hồng Thiện” (Ngô Văn Hoàn và Trương Thị Khánh Hoa), “Quà của biển hay quà của tâm hồn” (Đinh Quang Tốn), “Cánh diều không đứt dây” (Vũ Tiến Kỳ), “Một tập thơ hay cho thiếu nhi”(Đặng Hiển), “Quả trăng cũng chín trong thơ Lê Hồng Thiện” (Bùi Việt Thắng), “Những cái râu lạ” (Phạm Khải), “Thơ Lê Hồng Thiện, một hướng cảm nhận” (Phạm Đình Ân)…

Lê Hồng Thiện thành công vang dội ngay từ tập thơ đầu tiên “Trăng của mỗi người”. Trong báo cáo của Ban chung khảo Giải thưởng 1988 của Hội đồng Văn học Thiếu nhi Hội Nhà văn Việt Nam do nhà văn Tô Hoài đọc tại Lễ Trao Giải thưởng sáng 14/9/1989 được in trên tuần báo Văn nghệ số ra ngày 7/10/1989 có đoạn viết: “Trăng của mỗi người là tập thơ duy nhất, tập sách mỏng duy nhất được tặng thưởng trong năm nay”; “Thơ anh trong sáng, dung dị, có những phát hiện về chiều sâu tình cảm. Điều đáng trân trọng là dù viết về cây cỏ hay con người, lúc nào thơ Lê Hồng Thiện cũng chú ý đến tình cảm của các cháu bé: “Con chim non tập hót/ Con bướm nhỏ tập bay/ Con gái tôi tập viết/ Bắt đầu sáng thu nay” trong bài thơ “Con đi học” của anh viết về con gái đầu long của mình.

Nhà thơ Lê Hồng Thiện

Từ lòng yêu trẻ và hiểu biết về trẻ, anh đã bắt chộp được những tứ thơ, những hình ảnh thơ rất mới, rất hồn nhiên như trong bài thơ “Bé và Nắng”: Bé khép cửa lại/ Nhốt nắng trong nhà/ Nắng lại trốn ra/ Dịu dàng nắng nói/ Ở trong bóng tối/ Tôi chẳng ưa đâu” - bài thơ thật là ngộ và hay.

Còn đây là bài “Những cái râu lạ”, sau khi nói về râu ngô, râu mèo, râu tôm, tác giả nói đến hai thứ râu lạ: Bóng điện kia mới tài tình/ Cái râu rực cháy nhà mình sáng choang/ Có anh pháo tép ngang tang/ Đốt râu lại nổi ầm vang đất trời.

Thế đấy, ai dám nói là các em sẽ không thích những câu thơ vừa vui vừa lạ ở trên… Bạn đọc nhỏ tuổi, nhất là lứa tuổi nhi đồng, hẳn phải thích tập “Trăng của mỗi người” và thơ Lê Hồng Thiện còn hứa hẹn nhiều với bạn đọc của anh.

Nhà thơ Định Hải, nguyên Chủ tịch Hội đồng Văn học thiếu thi Hội Nhà văn Việt Nam trong bài viết “Trẻ mãi với tuổi thơ” giới thiệu thơ Lê Hồng Thiện qua 11 tập thơ tuyển chọn 100 bài thơ 60 năm làm thơ, ông viết: “Ngay từ đầu những năm 80 của thế kỷ trước, chúng tôi đã được đọc khá nhiều thơ viết cho thiếu nhi của Lê Hồng Thiện trên các báo chí Trung ương và địa phương. Năm 1988, anh ra mắt tập thơ đầu tay “Trăng của mỗi người” và ngay sau đó tập thơ này được tặng thưởng của Hội đồng Văn học Thiếu nhi - Hội Nhà văn Việt Nam. Sau Giải thưởng lớn, Lê Hồng Thiện vượt lên như một hiện tượng hiếm hoi vốn từ lâu rất phẳng lặng của nền văn học thiếu nhi”.

Có những trường hợp sau chiến thắng vang dội đó, tác giải trở nên thỏa mãn, kiêu hãnh hoặc “thoái trào” nhưng với Lê Hồng Thiện, Giải thưởng đó như ngọn lửa thổi bùng trong tâm hồn anh và anh càng quyết tâm vượt lên, viết và viết! Nhà thơ Định Hải một lần nữa ghi nhận: “Giờ đây, ngồi đọc lại những bài thơ của anh mà tôi đã được đọc cách đây ba, bốn mươi năm, tôi càng thấy rõ anh hơn bao giờ hết. Cứ như anh đang ngồi bên tôi, ngồi giữa bầy trẻ em ríu rít. Tôi càng thấy rõ ràng thơ là người, người sao thơ vậy. Tâm hồn anh thật trong trẻo, thật non tươi. Đúng là thơ anh viết cho trẻ em, vì trẻ em: Tất cả đều ngây thơ, ngộ nghĩnh, ngơ ngác. Có cái gì thật mong manh, phập phồng, lơ lửng, có cái gì đó rất hồn nhiên, chân thật, mộc mạc; thậm chí có khi cả tin, ngộ nhận và ảo tưởng. Tôi quý mến anh và thơ anh, chính là vì như vậy. Ở đây không có sự màu mè, khách sáo, hay là lên gân, lên cốt. Thơ Lê Hồng Thiện đã đem đến cho văn học thiếu nhi một ngọn gió mát lành, tươi tắn, trẻ trung… Thơ Lê Hồng Thiện đã neo đậu vào tình cảm trẻ em bao thế hệ qua”.

Không riêng gì Định Hải, tập thơ “Trăng của mỗi người” đã được thử thách gần bốn chục năm qua, đến nay vẫn có người viết và khẳng định giá trị lâu bền của nó. Có thể nói: 11 tập thơ Lê Hồng Thiện, tập nào cũng có tác giả “để mắt” đến. Nhà văn Đặng Hiển trong bài viết “Chung riêng cây trái” - một tập thơ hay cho thiếu nhi (và cho mọi lứa tuổi - TG), ông còn cho biết: Một số tập thơ viết cho thiếu nhi (do người lớn viết) thường mắc một trong hai nhược điểm hoặc nặng về tính giáo huấn, thiếu tính hồn nhiên trực cảm hoặc ngược lại thiên về tri giác trực cảm, thiếu tính tư tưởng; còn có những bài chưa nhuần nhị trong ngôn ngữ.

Thơ Lê Hồng Thiện có thể nói đã cơ bản tránh được phần lớn những nhược điểm trên. Thơ thiếu nhi của ông vừa hồn nhiên, vừa ý vị, ngôn ngữ nhiều chất thơ. Đọc “Chung riêng cây trái”, tập thơ của  ông do Nhà xuất bản Kim Đồng ấn hành tháng 6/2009: Chúng riêng cùng mảnh đất này/ Cây kia thơm lá, cây này thơm hoa/ Mỗi cây mỗi vị đậm đà/ Diệu kỳ ở đất hay là ở cây”.

Trước hết nói về những bài thơ có vẻ thiên về tri giác cuộc sống trong tập thơ. Trẻ em vốn dễ nhìn thấy thế giới xung quanh có nhiều cái rất kỳ lạ, người viết thơ cho thiếu nhi phải có cái nhìn “ngạc nhiên” như các em và biết giải đáp những điều ngạc nhiên đó (tức muôn ngàn câu hỏi tại sao), theo cách của các em, nghĩa là ngộ nghĩnh mà có ý nghĩa và điều này làm cho người viết, người đọc (trẻ em và người lớn) đều thích thú.

Tác giả viết về bắp ngô: “Mùa đông, mùa hạ/ Mặc áo như nhau/ Áo dầy mấy lớp/ Trùm lên kín đầu/ Chỉ có bộ râu/ Trơ ra làm dáng/ bắp già râu vàng/ Bắp trẻ râu trắng/ hạt non răng ngựa (trắng nhờ)/ Hạt già răng vàng/ Vào trong chảo nóng/ Ngô cười nổ vang”.

Kể chuyện phát triển  ý từ râu ngô: Râu mía mọc ở ngang thân/ Râu bèo lơ lửng lại ngâm dưới hồ/ Lạ kia là cái râu ngô/ Là râu, là tóc trắng phơ trên đầu/ Non râu trắng, già râu nâu/ Râu của bóng điện trong bầu thủy tinh. Cuối cùng tác giả kết thúc bằng râu ông nội rất có tình: Mỗi loài râu một nét hay/ Đẹp râu ông nội trắng bay dưới cằm…

Xét cho cùng, tri giác cuộc sống cũng đồng thời là yêu cuộc sống, trân trọng nâng niu cuộc sống. Bài “Quả bưởi” tác giả viết: Đã cho thơm một mùa hoa/ Còn thơm mùa quả làm quà Trung thu. Bài “Trâu”: Ăn no ra đồng/ Cầy tung đất đỏ/ Không đòi trả công/ Ăn toàn là … cỏ”.

Những bài thơ “tri giác” cũng bồi dưỡng mỹ cảm, bản thân mỹ cảm đã gắn với cái chân, cái thiện, thậm chí là đôi cánh của chân, thiện, nhất là ở trẻ em, cái đẹp lại ở lúc khởi đầu như nước trong nguồn, như hoa mới nụ. Chưa kể bồi dưỡng mỹ cảm cũng chắp cánh cho trí tưởng tượng, cho sự liên tưởng, những yếu tố của trí tuê phát triển.

Trong “Chung riêng cây trái” nhà văn Đặng Hiển còn tìm ra nhiều nét tinh tế, sáng tạo của nhà thơ, đồng thời cũng góp ý chân tình đôi chỗ nhằm đưa tác phẩm tới sự hoàn thiện. Sáng tạo đòi hỏi sự đa dạng nên không thể nói kiểu sáng taọ nào là hơn. Vậy hãy để cho tác giả viết theo cách của mình. Thiên về tri giác, về tư tưởng hay thiên về tâm tình… đó là quyền của tác giả, còn người đọc chỉ có quyền đòi hỏi sự hay mà ở đó có nhiều bài chỉ cần tác giả gia công thêm chút xíu là đạt được sự toàn bích.

Nhà thơ Lê Hồng Thiện, người bạn lớn thân thiết của thiếu nhi với tập thơ “Chung riêng cây trái” quả là một tập thơ hay!

*

Đánh giá sự thành công trong tác phẩm của nhà thơ chuyên viết cho thiếu nhi cần dựa trên ba yếu tố.

1. Viết về trẻ em có được trẻ em yêu thích hay không?

2. Trẻ em yêu thích chưa đủ, mà cho cả mọi lứa tuổi yêu thích

3. Dự thi, được Hội đồng giám khải quan tâm và nhất trí trao Giải thưởng.

Hơn nửa thế kỷ trong lao động sáng tạo nghệ thuật, nhà thơ Lê Hồng Thiện có đủ ba yếu tố đó. Tập thơ đầu tay đã đạt Giải Nhất và duy nhất về thơ thiếu nhi của Hội Nhà văn Việt Nam (1988); Ba lần nhận Giải thưởng Văn học nghệ thuật Côn Sơn (Hải Dương, 1976 - 1995); Bốn lần được nhận Giải thưởng Văn học nghệ thuật Phố Hiến (Hưng Yên, các năm 1996 - 2001 - 2011 - 2015); Giải Nhì phần thơ (không có giải Nhất) cuộc thi truyện và thơ (2011 - 2015) cho lứa tuổi mầm non của Nhà xuất bản Giáo dục và Hội Nhà văn Việt Nam; Giải Nhì, Giải thưởng của Ủy ban Toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam (Phần lời trong ca khúc “gà trống học chữ” - 1994); Giải A cuộc thi tiếng hát “Hoa Phượng đỏ” Đài Tiếng nói Việt Nam - 1971 (cho phần thơ trong ca khúc) “Hoa sen quê nhãn”; Giải Nhì, Giải thưởng Văn học nghệ thuật Phố Hiến lần thứ IV (2011 - 2015) (không có giải Nhất)…

Hơn 40 bài thơ được phổ nhạc và một số bài được tuyển chọn giảng dạy trong nhà trường, từ bậc tiểu học đến đại học. Thơ Lê Hồng Thiện còn được dịch ra tiếng Hàn Quốc (do dịch giả Lê Đăng Hoàn thực hiện).

Điều ít ai biết về nhà thơ Lê Hồng Thiện

Sinh trưởng trong một gia đình nhà nho nghèo, Lê Hồng Thiện là một chàng thanh niên nông thôn chính hiệu nhưng lại yêu văn học nghệ thuật đến độ cuồng nhiệt. Mười lăm tuổi anh đã có bài thơ đầu tiên đăng trên báo tỉnh. Cầm tờ báo trên tay, anh đọc đi đọc lại nhiều lần mà không biết chán, vẫn thấy hồi hộp, run run vì xúc động. Nhà gần Trung tâm Văn miếu Xích Đằng - nơi thờ phụng và tôn vinh những danh nhân danh sĩ mọi thời đại. Lê Hồng Thiện thường xuyên vào văn miếu để chiêm ngưỡng, bái vọng.

Từ năm 1960 của thế kỷ trước, Lê Hồng Thiện đã được tiếp xúc với các văn nghệ sĩ Việt Nam nổi tiếng. Họ đã “dựng tượng” trong tâm trí anh, thậm chí bố anh còn tha thiết mời họ ở lại gia đình để từ đấy đi thực tế và sáng tác. Các nhà văn Nguyễn Đình Thi, Tô Hoài dẫn đoàn văn nghệ sĩ đi thực tế sáng tác sau sự kiện “Nhân văn - Giai phẩm” tại Hưng Yên. Trong đoàn có các văn nghệ sĩ  nổi tiếng như: Huy Cận, Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Học Phi, Xuân Thiêm, Đào Vũ, nhạc sĩ có Nguyễn Văn Tý…

Từ một anh chàng “nhà quê” mê mẩn văn chương được tiếp cận với những tên tuổi lớn như vậy là dịp may ít ai có được. Nhà thơ Chế Lan Viên ở nhà Lê Hồng Thiện đến gần một tháng. Nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý ở Hưng Yên tới 7 năm. Ông thường dẫn nhạc sĩ đi thực tế sáng tác, được Bí thư Tỉnh ủy Hưng Yên Lê Quý Quỳnh trọng đãi và mời nhạc sĩ viết bài hát, làm nhạc và bài hát “Trên cánh đồng đay” được xem là “tỉnh ca” của Hưng Yên có từ ngày ấy.

Lê Hồng Thiện ngoài việc đi học, lao động giúp đỡ gia đình, thời gian còn lại “mê mẩn với văn chương”. Mỗi lần về Thủ đô Hà Nội, anh chỉ tìm mua sách quý mang về hàng ba lô sách. Hình như “Hồn thơ lai láng” nó “ngấm” vào trong máu trong tim anh mà sau này Lê Hồng Thiện trở thành nhà thơ nổi tiếng? Trả lời phỏng vấn trên báo chí, anh thừa nhận: “Thế giới tuổi thơ đã hút hồn tôi: Hồn tôi thả một cánh diều/ Căng dây đón gió chạy theo mục đồng” và cũng ít ai để ý đến những chi tiết tưởng như nhỏ nhặt: Một gia đình có đến 3 hội viên Hội Nhà văn Việt Nam là điều hiếm thấy.

Tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ IX Hội Nhà văn Việt Nam, ba cha con ở ba lĩnh vực khác nhau đều được bình chọn và cùng đi dự Đại hội Hội Nhà văn Việt Nam cũng là điều hiếm thấy. Một người viết tiểu thuyết (Lê Hồng Nguyên) là con gái đầu lòng trong bài thơ “Con đi học” năm xưa. Một nhà nghiên cứu phê bình văn học, nhà thơ (Phạm Khải, chàng rể) sau này là Thiếu tướng - Tổng Biên tập của 4 tờ báo: Công an Nhân dân, An ninh Thế giới, Cảnh sát toàn cầu và Văn nghệ Công an. Người cha là nhà thơ nổi tiếng Lê Hồng Thiện - người hết mình cho thế giới tuổi thơ!

Bước sang năm Quý Mão (2023) này, nhà thơ Lê Hồng Thiện tròn 80 tuổi. Sức khỏe vẫn tốt. Bút lực vẫn dồi dào. Với 15 tập thơ dành cho thiếu nhi, chưa kể đến các tập thơ tình, phê bình tiểu luận, bút ký - phóng sự, tản văn, tùy bút và thơ châm… chứng tỏ sức làm việc của nhà thơ lão thành vẫn đang còn sung mãn lắm!

Hoàng Kim Đáng

Việt Phương với "cửa mở", cơn địa chấn trong làng thơ

Nhà thơ Việt Phương tên thật là Trần Quang Huy, bút danh là Việt Phương và cũng là tên thường dùng lúc sinh thời, sinh ngày...