Nhà văn Vũ Huy Anh - người gióng tiếng chuông nhân - quả

Tiểu thuyết "Phách lạc hồn xiêu" của nhà văn Vũ Huy Anh

Đại thắng mùa xuân năm 1975 kết thúc thắng lợi cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đồng thời mở ra thời kỳ mới trong lịch sử dân tộc. Văn học, nghệ thuật bước vào chặng đường phát triển mới, chặng đường nhân dân ta về cơ bản trở lại cuộc sống thường nhật trong hòa bình.

Thấy rõ một điều rằng, do những vấn đề khách quan và chủ quan, chúng ta phải đối mặt với tình trạng nghèo nàn, lạc hậu, hậu quả của chiến tranh triền miên cộng với chính sách cấm vận của Mỹ và phương Tây; tiếp đó là những chủ quan, khinh suất, quan liêu, duy ý chí trong xây dựng kinh tế đất nước đã dẫn đến sự khủng hoảng, trì trệ về mọi mặt. Văn học Việt Nam nằm trong bối cảnh đó. Tư tưởng xây dựng nền văn hóa mới, con người mới được đặt ra, được đôn đốc liên tục, nhưng do những điều kiện trên, về cơ bản văn học vẫn mang nặng tàn dư giáo điều, lạc hậu, ngợi ca một chiều. Con người trong văn học vẫn xa rời, thậm chí xa lạ với con người trong thực tiễn.

Hơn ai hết, các nhà văn, đặc biệt là những người viết tiểu thuyết thấy rõ được điều này nhưng để tự thoát ra lại là vấn đề khác. Vũ Huy Anh đã sớm cho thấy sự khác biệt từ loạt tiểu thuyết đầu những năm tám mươi, chín mươi của anh. Đó là: Cuộc đời bên ngoài (1984); Trái cấm vườn địa đàng (1986); Đường trở về; Bến bờ xa lạ (1989); Tìm lại tình yêu (1990); Sa ngã (1992); Dang dở; Người đẹp trước nhà (1994)... và đặc biệt gần đây là Trăm năm thoáng chốc (2012); Phách lạc hồn xiêu (2015).

Dễ nhận thấy một điều, Vũ Huy Anh khác biệt nhưng luôn đồng nhất với chính mình. Với lối tự sự nội tâm, ít nhân vật, ít đối thoại, xung đột luôn được kiểm soát bằng một ngòi bút điềm tĩnh, từng trải, đôi lúc giễu nhại khá tinh tế đã cho bạn đọc thấy chất riêng của một nhà văn vừa già dặn vừa mới mẻ.

Ở Phách lạc hồn xiêu, nhà văn không ngần ngại nhập cuộc bằng một thái độ quả quyết định hình luật chơi. Đây là cuộc làm chủ ngòi bút của người cao tay nghề. Vừa như áp chế vừa như gợi mở. Đọc hết tiểu thuyết, ta sẽ thấy đây là một lối mở chấp nhận được, chính nó tạo sự khác biệt, tạo cá tính của Vũ Huy Anh. 

Khởi đầu từ cái chết của nhân vật chính Phạm Tham Tán để linh hồn vừa tách ra khỏi thể xác bao quát, nhận diện, thậm chí phán xét trên tinh thần độc lập toàn bộ cuộc đời cũ trong chính cái thể xác vừa chia lìa kia chính là sự cao cường của ngòi bút tiểu thuyết. Điều đáng nói, Vũ Huy Anh sử dụng một giọng văn giản dị, đôi chỗ giễu nhại, vừa kể khơi khơi vừa đặt ra những vấn đề khác nhau đã cho thấy sự gân guốc nhưng mềm mại, uyển chuyển của một ngòi bút lão luyện.

Những nhân vật trong tiểu thuyết Việt Nam gần đây vấn đề nhân cách con người luôn được đặt ra riết róng, Vũ Huy Anh cũng vậy. Hiện thực cuộc sống đa dạng, phức tạp, sinh động luôn là đối tượng phản ánh của văn học, đặc biệt là tiểu thuyết. Nếu như tiểu thuyết Việt Nam khoảng hơn hai mươi năm trước luôn đòi hỏi một quan niệm lạc quan về hiện thực, cái nhìn lý tưởng hóa người anh hùng, tính tô hồng, tính minh họa luôn nổi trội thì những năm sau này, tiểu thuyết đã có những biên độ mở rộng hơn rất nhiều. Nhân vật trong tiểu thuyết trong đó có Vũ Huy Anh thời điểm sau này được khám phá toàn diện hơn, ở các mặt sáng - tối, thiện - ác, cả phần vô thức, tiềm thức cũng được đặt ra. Chất người ở các nhân vật tiểu thuyết thời gian gần đây luôn được mổ xẻ, định dạng, đóng đinh một cách rốt ráo hơn. Đã có nhiều nhân vật tiểu thuyết trong đó con người mang số phận bi kịch. Điển hình như các nhân vật chính trong các tiểu thuyết Nỗi buồn chiến tranh của nhà văn Bảo Ninh; Ăn mày dĩ vãng, Vòng tròn bội bạc của nhà văn Chu Lai; Thời xa vắng của nhà văn Lê Lựu; Bến không chồng của nhà văn Dương Hướng... Cũng thấy ngay một điều, các nhân vật trong tiểu thuyết của Vũ Huy Anh cũng không nằm ngoài dòng chảy chung của tiểu thuyết, nhiều nhân vật đã định hình và ăn sâu bám dễ trong đời sống văn học như Lành trong Cuộc đời bên ngoài; Tư Đức trong Đường trở về; Sóng trong Trăm năm thoáng chốc...

Cuộc đời bên ngoài đã khẳng định tên tuổi Vũ Huy Anh trong làng nhà văn. Với sự giản dị, tự nhiên giống như cuộc đời thực bên ngoài, cuốn tiểu thuyết đã đặt ra những vấn đề cốt lõi của cuộc sống người công giáo trong thời điểm kháng chiến chống thực dân Pháp. Đây là đề tài khó, khá nhạy cảm dễ dẫn đến sự căng cứng ngòi bút. Vũ Huy Anh đã thoát được một cách tài tình, trình bày ra những gì vốn có của đời sống công giáo một cách chân thực, sinh động, khách quan nhất.

Tiếp nối mạch ấy, Đường trở về lại hấp dẫn người đọc ở sự chồng chéo của những xung đột khi viết về người công giáo trong cuộc di cư vào Nam. Sự quyết liệt, đẩy đến tận cùng khiến đôi chỗ số phận nhân vật khá lắt léo trong một cốt truyện được dụng công đã cho thấy nội lực của Vũ Huy Anh trong lý giải đời sống tinh thần của người công giáo.

Cũng là một lương duyên với đề tài công giáo, tiểu thuyết Dang dở được nhà văn họ Vũ triển khai trên nền tảng cuộc sống nông thôn vùng công giáo miền Bắc sau giải phóng đến thời kỳ đầu Đổi mới. Cuộc đấu tranh không khoan nhượng giữa thiện và ác được tác giả trình bày theo lối tự sự với nhân vật chính là cô Thảo. Cô Thảo vừa là nạn nhân vừa là nguyên nhân trong chính cuộc tha hóa dường như được sắp đặt đã tạo được ấn tượng mạnh với người đọc. Đó cũng là tiếng chuông nhân quả luôn được gióng lên.

Các tiểu thuyết sau Đổi mới 1986 trong đó có xê-ri tiểu thuyết của Vũ Huy Anh đã đề cập và mổ xẻ sâu sắc nhân cách con người Việt Nam một cách toàn diện, đã chạm tới những giới hạn cuối cùng của nhân tính. Đó là một loạt các tiểu thuyết: Mùa lá rụng trong vườn của nhà văn Ma Văn Kháng; Cha và con và..., Một cõi nhân gian bé tí của nhà văn Nguyễn Khải; Mảnh đất lắm người nhiều ma của nhà văn Nguyễn Khắc Trường; Thời xa vắng, Chuyện làng Cuội, Hai nhà của nhà văn Lê Lựu; Lão khổ, Bước qua lời nguyền, Thiên thần sám hối của nhà văn Tạ Duy Anh; Những đứa trẻ chết già của nhà văn Nguyễn Bình Phương; Đi về nơi hoang dã của nhà văn Nhật Tuấn; Cõi người rung chuông tận thế của nhà văn Hồ Anh Thái; Dòng sông mía của nhà văn Đào Thắng; Cánh đồng bất tận của nhà văn Nguyễn Ngọc Tư... đã cho thấy sự đa thanh đa sắc của số phận con người, nhân cách con người được hiện lên ở đủ các cung bậc trong tiểu thuyết Việt Nam. Đó là những đóng góp lớn của đội ngũ các nhà văn Việt Nam với văn học, với nhân dân một cách thiết thực, hữu ích.

Trở lại với Phách lạc hồn xiêu, Vũ Huy Anh đã xông thẳng vào vùng đất khó - tham nhũng và chống tham nhũng. Viết về đề tài này nhiều nhà văn đã và đang khá loay hoay, tác phẩm phần lớn còn phiến diện, mô tả theo lối tuyến tính, tính chủ quan, áp đặt, đơn điệu, thậm chí tự đặt ra những vùng cấm, vùng nhạy cảm, đâu đó còn thấy rõ sự hằn học, nông cạn, chửi bới... những thứ làm văn học càng xa rời cuộc sống nhân dân.

Xông vào vùng đất khó, Vũ Huy Anh trong các tác phẩm đã tự tạo cho mình một hướng đi, một thủ pháp, đó chính là góc nhìn, quan điểm, nhãn tự của nhà Phật. Chính bằng điểm nhìn này, đã cho anh bước ra khỏi những khó khăn của người cầm bút đương thời mà bình thản và thanh thản nhận diện lại lộ trình những ái ố hỉ nộ của kiếp người một cách nhân văn và khoa học.

Ngay như tính khôi hài của nhân vật chính Phạm Tham Tán - một quan tham địa phương trong Phách lạc hồn xiêu chuyên nhũng nhiễu và nằm trong vòng xoáy tham nhũng - tiêu cực - tranh quyền đoạt vị - hãm hại và bị hãm hại nhưng lại được đá hất lên trung ương với quyền chức cao hơn để y nắm ngay vị thế chống tham nhũng, nhân danh chống tham nhũng mà tiếp tục chiêu trò ghê tởm, trả thù, mánh mối, gây hấn, trục lợi trong một vòng quay ma trận. 

Nếu ở một ngòi bút khác, một điểm nhìn khác rất dễ rơi vào việc bôi đen, thái quá, sử dụng những biểu hiện đầy dẫy ngoài xã hội áp vào tiểu thuyết dẫn đến suy diễn, xuyên tạc, câu khách của tiểu thuyết. Vũ Huy Anh đã thoát ra được cạm bẫy này. Bằng ngòi bút bình tĩnh, hài hước, thâm thúy đôi chỗ hồn nhiên, họ Vũ đã triển khai Phách lạc hồn xiêu khá chủ động và dẫn dắt người đọc đi theo một trường thẩm mỹ riêng.

Cái khác biệt của Vũ Huy Anh chính là sự nhẹ nhàng, đôi chỗ mờ hóa, miên man, không đẩy tuyến nhân vật đến tận cùng mâu thuẫn mà chỉ là sự bày ra, đặt ra một cách tinh tế, những gợi ý, những câu chuyện bình thường ai cũng thấy, có chuyện như chuyện hài... chính những điều đó đã tạo nên sức nặng của các tiểu thuyết của anh.

Chính từ những điều tưởng như bình thường ấy đặt trong bối cảnh tha hóa của vị quan đầu tỉnh, sau đó về trung ương với quyền lực lớn hơn đã tiềm ẩn những mầm mống khác thường. Sự tha hóa, biến chất; tính cơ hội, trục lợi cá nhân; sự biến dạng nhân tính thông qua hàng loạt tình tiết từ cuộc đời Phạm Tham Tán đã như một hồi chuông nhân - quả gióng lên khiến chúng ta không khỏi giật mình.

Phách lạc hồn xiêu được đặt trong bối cảnh xã hội đang phát triển đa dạng, phức tạp, nhiều vấn đề đạo đức phi truyền thống nảy sinh, sự ứng xử trước văn minh vật chất và quyền lực vừa mâu thuẫn vừa thỏa hiệp của một nhóm người là những thông điệp lớn của nhà văn với xã hội. Sự trăn trở đến tận cùng của ngòi bút được biểu hiện bằng trái tim và cách nghĩ của một người yêu con người, yêu những giá trị nhân văn đang ngày càng mai một. 

Những đóng góp của Vũ Huy Anh nói chung, Phách lạc hồn xiêu nói riêng là một đóng góp đáng trân trọng trong dòng chảy văn học Việt Nam hiện đại.

Nhà văn Vũ Huy Anh (thứ ba từ trái sang) làm việc tại Tòa soạn Thời báo Văn học nghệ thuật, ngày 27/1/2021. Ảnh Nguyễn Chi

*

Những năm đầu cầm bút (1997 - 2013), tôi thường xuyên được nhà văn Vũ Huy Anh động viên theo một cách rất riêng. Khi đó, ông làm ở Báo Thanh tra, tiếp đó là Thời báo Kinh tế Việt Nam phụ trách mảng văn học. Ông đã chủ động liên hệ với tôi đề nghị gửi truyện ngắn để đăng báo. Nhuận bút thường được trả rất cao theo một cách nào đó, chắc chắn có sự can thiệp của Vũ Huy Anh. Tôi khi đó cần tiền để mưu sinh nên viết rất khỏe. Có buổi sáng ra sạp báo thấy đến ba, bốn tờ báo in truyện của mình. Truyện cũng làng nhàng nhưng nhuận bút là có thực. Tiếp đó, thường là nhà thơ Nguyễn Hoàng Sơn cho đọc trên sóng Đài tiếng nói Việt Nam lại được hưởng một lần nhuận bút nữa. Các ông anh “thoáng” thế mà nay đã góc bể chân trời. Tôi chăm viết thành tập quán tới hôm nay.

Nhà văn Vũ Huy Anh có tư duy về văn chương rất khác. Ông rất khâm phục nhà văn Ma Văn Kháng luôn cho rằng viết về miền núi và đô thị “cụ Kháng” là số một. Tôi cũng nghĩ giống anh song cho rằng nhà văn phải khác nhau, phải độc lập mới có thể cùng nhau xây dựng một nền văn học. Văn học của một quốc gia phải được hình thành và phát triển bền vững từ các cá nhân riêng biệt. Điều này, Vũ Huy Anh cũng rất đồng tình với tôi.

Vũ Huy Anh là người rất chăm làm báo. Những trang văn từ truyện ngắn, bút ký trên Báo Thanh tra, Thời báo Kinh tế Việt Nam do ông mời gọi và biên tập luôn là những trang văn xanh thắm đằm đẵm chất đời sống. Tôi ngày đó đi công tác ở đâu cũng báo cáo với ông đồng thời ông gợi ý viết, đặt đề bài, chia sẻ ý tưởng và đôn đốc tác giả thâm canh bút ký và truyện ngắn. Các lời bình phim tài liệu, thậm chí phim truyền thống các đơn vị qua bàn tay biên tập của Vũ Huy Anh bỗng trở thành các bút ký độc lập muôn màu sắc. Thậm chí, nhiều phân khúc trong các tiểu thuyết Hư thực, Hồ đồ của tôi đã được Vũ Huy Anh biến thành những truyện ngắn xinh gọn, rất độc lập, không hề để lại dấu vết của tiểu thuyết.

Khi nhà báo Hoàng Dự “kiến thiết” tờ Thời báo Văn học nghệ thuật, nhà văn Vũ Huy Anh đã sớm có mặt và đảm đương biên tập, tổ chức các trang báo, nhất là truyện ngắn. Ông luôn đôn đốc tôi gửi bài vở dù nhuận bút ở đây hết sức khiêm tốn. Tôi những ngày này đã khấm khá hơn về tài chính nên hiểu rằng mình phải có trách nhiệm với tờ báo, nhất là với nhà văn Vũ Huy Anh. Còn cao hơn, đó là sự học tập tính cần mẫn của Vũ Huy Anh trong trách nhiệm vun đắp cho văn học bằng khả năng của mình. Và Vũ Huy Anh luôn vui mừng vì điều đó.

Tôi đã rất day dứt khi không tham dự được tang lễ của anh. Tôi biết thông tin muộn mất năm ngày bởi anh mất vào dịp Tết Nguyên đán nên gia đình không công bố ngay khi ấy. Khi cầm tờ báo đưa tin anh mất tôi bâng khuâng, ngẩn ngơ mất mấy hôm.

Nhà văn Vũ Huy Anh, những trang văn của anh, nhất là những tiểu thuyết anh viết về công giáo, về tham nhũng, về cuộc đời và con người với những mặt trái của nó luôn còn mãi, luôn cho tôi niềm tin và sự mạnh mẽ trong con đường văn bút.