Đề tài lực lượng vũ trang nhân dân từ góc nhìn nghệ thuật

Đa phần những xúc cảm, xúc cảm mãnh liệt của các nhà sáng tạo về mảng đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng, phẩm chất người lính thường bắt nguồn và xuất hiện trong chiến tranh. Nói đến chiến tranh là nói đến con người. Nói đến ranh giới sống và chết. Chính trong những hoàn cảnh, khoảnh khắc đó đã tác động mạnh mẽ đến nghệ sĩ. Họ đã sáng tạo và đã để lại nhiều tác phẩm có giá trị cho các thế hệ sau.

Nền âm nhạc cách mạng Việt Nam có nhiều ca khúc về đề tài lực lượng vũ trang và trở thành di sản văn hóa vô cùng quý báu cho đất nước, dân tộc. Những giai điệu, những lời ca mãi mãi làm rung động triệu triệu trái tim các thế hệ khán giả Việt Nam. Có thể nói là một đóng góp lớn cho sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc.

Đồng hành với âm nhạc, nghệ thuật múa nói về số lượng tác phẩm đề tài lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng, hình tượng người lính cũng khá nhiều. Các giai đoạn lịch sử, các thế hệ biên đạo đều có nhiều đóng góp giá trị. Các tác phẩm nghệ thuật múa gắn liền với hiện thực từng giai đoạn.

Trước một hiện thực đang chuyển động phức tạp thì đề tài lực lượng vũ trang sẽ được biểu đạt như thế nào? Hiện thực mới, đất nước sau cuộc chiến nhiều năm, quân đội trước nhiệm vụ mới, hình ảnh bộ đội chính quy, bộ đội địa phương, tự vệ... trong bức tranh rộng lớn quốc phòng toàn dân. Các hình tượng nghệ thuật sẽ “bước” vào tác phẩm như thế nào để phù hợp với ngôn ngữ thời đại.

Ảnh minh họa.

Trong lĩnh vực sáng tác múa, mảng đề tài lực lượng vũ trang tồn tại một số xu hướng sáng tác như sau:

Thế hệ biên đạo đầu tiên của ngành múa vào giai đoạn những năm 50 của thế kỷ trước, chứng kiến lịch sử, hiểu về chiến tranh hay nói cách khác có thể gọi là người trong cuộc. Họ là những tác giả có vốn sống, cảm hứng sáng tác chân thực. Trong tác phẩm của mình đa phần đều cố gắng làm rõ nội dung. Có thể nói tính minh họa và mô phỏng chiếm ưu thế trong cách biểu đạt. Nhiều tác phẩm đi sâu vào việc miêu tả những diễn biến của nội dung kịch bản. 

Xu thế thứ hai xuất hiện sau chiến tranh. Khi sáng tác về lực lượng vũ trang, một số tác giả hiểu về mối quan hệ con người với con người trong hiện thực chiến tranh còn mờ nhạt, méo mó. Hiểu biết còn phiến diện, nặng say sưa với động tác, những sản phẩm sáng tạo của họ còn trừu tượng, khó hiểu với khán giả, nặng khai thác những mất mát đau thương, lạnh lùng khó hiểu... Tuy rằng số tác giả này có ưu điểm làm phong phú hơn, bổ sung được nhiều hơn về ngôn ngữ biểu đạt, nhưng không ít biên đạo hiểu biết chưa sâu sắc về lực lượng vũ trang, chiến tranh cách mạng, đặc biệt là hình tượng người lính, dân quân tự vệ... những người trực tiếp cầm súng.

Xu hướng thứ ba là xu hướng chính. Các tác giả biên đạo hòa nhập được với thời đại. Họ tỏ ra có bản lĩnh hơn khi tiếp thu với văn hóa múa thế giới. Biết tiếp cận, lựa chọn những yếu tố tiên tiến để làm giàu cho ngôn ngữ biểu hiện của mình. Các tác phẩm người ta thấy sự hài hòa giữa nội dung và hình thức. Tiếp thu và cải biến có ý thức, ý đồ khi xây dựng tác phẩm của mình với tư cách là tác giả. Đặc biệt sáng tác đề tài lực lượng vũ trang không chỉ khai thác về hành động mà nhiều tác phẩm diễn tả khá sâu sắc thế giới tinh thần của con người. Tôi được xem một số tác phẩm múa về đề tài này khá thành công. Họ là những biên đạo sinh ra sau chiến tranh, hiểu biết và cảm nhận qua cảm xúc và hiểu biết của mình, nhưng là những tác giả đã phối hợp khá nhuần nhuyễn các thành tố nghệ thuật trong sáng tác cho tác phẩm múa của mình. Xin được đơn cử một số tác phẩm về đề tài lực lượng vũ trang như Dũng sĩ núi Thành của NSƯT Hồng Hà. Ngôn ngữ khá “gồ ghề” mang đặc trưng của người lính. Chất liệu bám sát sinh hoạt của người lính, mô tả hình ảnh bộ đội đặc công. Khán giả hiểu được nội dung và tính chất của người lính đặc công trong chiến đấu. Tác phẩm Địa đạo của hai tác giả NSND Quỳnh Như và NSƯT Ánh Tuyết diễn tả cuộc sống ở địa đạo một cách chân thực, gần gũi, giản dị nhưng vẫn “rất múa”. Bằng hàng loạt động tác, chuỗi động tác cấu tạo ở tầm thấp gần với thực tế, Địa đạo mang lại những giây phút rất cảm động cho khán giả ở các thế hệ. Đặc biệt hình tượng cuối cùng của tác phẩm rất hoành tráng, lạc quan. Tiếp theo là tác phẩm múa Đồng chí của NSND Thu Hà, tác phẩm đã làm tôi nhớ đến những câu thơ của Chính Hữu:

Đồng đội ta là hớp nước uống chung

Là nắm cơm bẻ nửa, chia nhau một mẩu tin nhà

Là chia nhau một trưa nắng, một chiều mưa

Chia nhau đứng trong chiến hào chật hẹp

Chia nhau cuộc đời, chia nhau cái chết.

Thu Hà đã nêu và giải quyết được vấn đề: nội dung, hình ảnh, và ngôn ngữ biểu đạt, thể hiện được nhân vật người lính với ngôn ngữ khá hiện đại, kỹ thuật, một nét mới trong nghệ thuật xây dựng tác phẩm.

Bên cạnh những tác phẩm múa vừa đơn cử còn khá nhiều tác phẩm đã từng bước đổi mới cho phù hợp với xã hội đương đại. Đó là những dấu hiệu tích cực trong tiếp biến văn hóa từ góc nhìn sáng tác về đề tài lực lượng vũ trang.

Thực trạng hiện nay số lượng tác giả đông hơn, được trang bị kiến thức nghiệp vụ đầy đủ, hiện đại hơn. Giao lưu và phát triển văn hóa nghệ thuật cởi mở hơn. Văn hóa múa thế giới phong phú, đa sắc màu hơn. Đó là những yếu tố giúp cho chất lượng nghệ thuật sáng tác được nâng cao. Tuy nhiên, đề tài lực lượng vũ trang được nhìn nhận như thế nào để có những tác phẩm chất lượng trong thời đại hiện nay là câu hỏi cần được giải đáp không phải đối với các tác giả mà còn là nhiệm vụ của công tác quản lý văn hóa. Đặc biệt đối với quân đội. Khơi gợi, phát huy như thế nào, với những giải pháp thiết thực ra sao về mảng đề tài này.

Nhiệm vụ của quân đội, nhiệm vụ của nền quốc phòng toàn dân đã có những bổ sung mới cho phù hợp với cuộc sống đương đại. Người lính nói riêng, lực lượng vũ trang nói chung không còn trực tiếp chiến đấu đối mặt với kẻ thù. Trận tuyến mới của họ là “xây dựng quân đội chính quy, từng bước hiện đại”. Vậy nội dung nhiệm vụ mới đồng nghĩa với việc phải đi tìm những hình tượng nghệ thuật mới để xây dựng những tác phẩm múa mới trong thời hiện đại. Gần đây, qua một số liên hoan nghệ thuật chuyên nghiệp toàn quốc, nghệ thuật chuyên nghiệp và quần chúng trong quân đội về đề tài lực lượng vũ trang cũng đã xuất hiện nhiều tác phẩm mới. Tuy nhiên theo tôi chất lượng nghệ thuật không cao, mặc dù đội ngũ nghệ sĩ biểu diễn có trình độ kỹ thuật tốt. Đa phần các tác phẩm phô diễn kỹ thuật, những hình ảnh của người lính trong sinh hoạt, luyện tập, những hình ảnh anh bộ đội đặc trưng cho các quân binh chủng: bộ binh, thông tin, không quân, hải quân... khán giả nhận biết họ là ai? Thuộc quân binh chủng nào? Ít có những tác phẩm gây được xúc động tới người xem. Thường nặng về hình thức phô diễn kỹ thuật. 

Tại thời điểm này, xã hội đang có nhiều diễn biến phức tạp, đa dạng, từ mọi hướng, nhiều chiều cạnh khác nhau. 80 năm thành lập Quân đội Nhân dân Việt Nam, một chặng đường lịch sử biết bao biến cố. Suy nghĩ về đề tài chiến tranh, về lực lượng vũ trang nhân dân hiện nay như thế nào là vấn đề lớn, vấn đề mà xã hội cần quan tâm. Chiến tranh bảo vệ Tổ quốc đã kết thúc từ lâu, hiện thực đã lùi sâu về quá khứ. Một câu hỏi được đặt ra sáng tác về đề tài này trong bối cảnh hiện nay. Thời kinh tế thị trường với bao nhiêu sân si, cạnh tranh trong tồn tại. 

Như trên đã nói, “Lịch sử Việt Nam là lịch sử của các cuộc chiến tranh” mà nói đến chiến tranh là nói đến lực lượng vũ trang, nói đến con người. Con người mới với diện mạo và phẩm chất mới. Quân đội với nhiệm vụ mới, bối cảnh mới. Làm thế nào để nâng cao bản lĩnh của nghệ sĩ trong quá trình giao lưu, tiếp biến với văn hóa múa thế giới. Từ đó, đòi hỏi hình tượng nghệ thuật mới như thế nào để vừa có ý nghĩa giáo dục, vừa phù hợp với thẩm mỹ đương đại.

Ứng Duy Thịnh

Vị thế của văn học nghệ thuật trong những năm qua

Ngay từ những ngày Cách mạng Việt Nam đang còn trứng nước, những năm 40 của thế kỷ trước, trong thời kỳ còn đang hoạt...