Phạm Ngọc Chiểu viết về bạn bè
Nhà văn Phạm Ngọc Chiểu sở hữu một gia tài văn chương không còn là nhỏ và nổi lên đặc biệt với các tác phẩm đề tài văn học công nhân. Phạm Ngọc Chiểu không phải là nhà phê bình văn học chuyên nghiệp. Hiển nhiên rồi. Đơn giản, anh chỉ là một nhà văn vốn yêu quý bạn bè và thấy bạn mình có điều cần cho bạn đọc quảng đại biết thì anh viết thôi…
1- Một ngày đầu năm 2024, tôi nhận được điện thoại của nhà văn Phạm Ngọc Chiểu. Qua sóng điện, Chiểu hỏi tôi, hồi tôi còn trẻ, vốn quen thân với các nhà văn Quảng Ninh, như Tô Ngọc Hiến, Lý Biên Cương, Sỹ Hồng… vậy tôi có biết và còn nhớ nhà báo Trần Chiểu không?
Theo lời kể của Phạm Ngọc Chiểu thì mùa thu năm 2014, Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam khóa VIII có tổ chức một kỳ họp thường kỳ ở Quảng Ninh. Giữa kỳ họp đó có một sự kiện mà đến nay anh còn nhớ. Đó là việc nhà văn Mai Phương, Chi hội trưởng Chi hội nhà văn Quảng Ninh đến dự cuộc họp đó và có chất vấn BCH một nội dung như sau: Hiện thời, ở tỉnh Quảng Ninh có cây bút Trần Chiểu sinh năm 1938, sau khi về hưu từ Đài Phát thanh - Truyền hình Quảng Ninh, đã có thành tựu sáng tác và in 14 cuốn sách gồm đủ các thể loại từ thơ đến tiểu thuyết, có chất lượng văn chương, vậy xin hỏi, Trần Chiểu có xứng đáng là hội viên của Hội Nhà văn không, hay vì ông đã vào tuổi 70 rồi nên Hội không chủ trương kết nạp nữa? Trước sự việc đó, Chủ tịch Hội Hữu Thỉnh đã ân cần giải thích như sau: Không có chuyện Hội không kết nạp người viết văn có thành tựu xứng đáng mà tuổi đã 70. Còn trường hợp ông Trần Chiểu, xin khất với Chi hội trưởng Mai Phương, BCH Hội sẽ có ý kiến cụ thể vào kỳ họp thứ tư theo lịch đã định vào dịp cuối năm.
Nhà văn Phạm Ngọc Chiểu
Được biết vậy, Trần Chiểu vui vẻ đón đợi. Ngày qua. Tuần qua. Tháng qua. Rồi mùa thu cũng qua. Bấm đốt ngón tay, còn một tháng nữa là đến kỳ họp thứ tư của BCH Hội như Chủ tịch Hội Hữu Thỉnh đã hứa hẹn, thì đau đớn tiếc nuối làm sao, đúng ngày 30 tháng 11 năm 2014, Trần Chiểu bất ngờ bị tai nạn giao thông, từ biệt thế gian này. Trần Chiểu không còn nữa! Toàn bộ 14 cuốn sách của anh, thành quả lao động văn chương 10 năm của anh, tưởng như sẽ chịu thiệt thòi là dần dần rơi vào quên lãng của người đời, nếu như không có một người vẫn thương nhớ nó, quyết tâm khảo sát và viết về nó, người đó là Phạm Ngọc Chiểu.
2- Nhà văn Phạm Ngọc Chiểu không còn là một tên tuổi xa lạ với văn đàn Việt Nam hôm nay. Anh sở hữu một gia tài văn chương không còn là nhỏ và nổi lên đặc biệt với các tác phẩm đề tài văn học công nhân.
Về giải thưởng văn học thì anh đã nhận Giải Nhất truyện ngắn Nam Hà năm 1966, Giải A văn xuôi Hà Sơn Bình năm 1978, Giải thưởng truyện ngắn Hà Nội năm 1979, Giải Nhì tiểu thuyết Giải thưởng Văn học Công nhân 10 năm (2000 - 2009) của Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam và Hội Nhà văn Việt Nam trao tặng năm 2009.
Thực tình, thoạt đầu Phạm Ngọc Chiểu không có ý định lập nghiệp bằng con đường văn chương. Suốt thời cắp sách, anh mơ ước trở thành nhà vật lý. Tốt nghiệp cấp 3 năm 1963 với thành tích rất cao, anh đã được Ban giám hiệu nhà trường đưa vào danh sách sang học vật lý tại Đại học Lô-mô-nô-xốp Liên Xô.
Tiếc thay, cái tệ nạn có tên là chủ nghĩa lý lịch đương thời đã cản trở mong ước ấy, buộc anh phải về quê làm ruộng. Anh xin đi bộ đội đánh Mỹ rồi xin đi làm công nhân đều không được chấp nhận. Trong bế tắc cùng đường, Phạm Ngọc Chiểu chợt nhớ bài thơ anh viết vào tháng 9 năm 1961 tại nhà trọ thời anh học cấp 3 Hải Hậu, và bài thơ được nhà văn Chu Văn - Trưởng Ty văn hóa Nam Hà - duyệt in vào tập san văn nghệ của tỉnh. Hồi ức lóe lên một hướng đi, trong đầu Chiểu ngân lên những vần thơ:
Thương mẹ nghèo tần tảo suốt mười năm
Nuôi con học “để thành người có chữ”
Nay chữ đầy đầu mà quẩn bên ruộng lúa
Chim Bằng bó cánh, chịu sao?!
Chính Chiểu cũng không ngờ bài thơ viết trong những ngày học lớp 9 cấp 3 Hải Hậu và mấy câu thơ vừa xuất thần trong đầu ấy đã khơi nguồn cảm hứng mới trong anh. Gạt bỏ mộng ước cũ, Phạm Ngọc Chiểu quyết định đi vào con đường văn chương!
Và thế là, giờ đây, sau hơn bốn mươi năm cầm bút, anh đã là tác giả của các tập truyện Chiều hè oi ả, Những mảnh đời khác nhau, Đừng vô tình chuyện đó, Gió ngược, Người ơi, có nhớ…, Dọc ngang vịnh biển, Chiều lặng gió. Và đồ sộ hơn nữa là cả chục cuốn tiểu thuyết: Dưới tán rừng lặng lẽ, Hiệp sĩ giữa đời thường, Vệt buồn trên má, Chuyện tình dưới chân núi, Bên ngoài vành móng ngựa, Thung lũng đầy nắng bụi, Nơi góc rừng xa vắng, Trong cuộc, Người xưng vua, Khúc quanh định mệnh…
Tiểu thuyết Dưới tán rừng lặng lẽ được viết từ 1986 là một bứt phá trình làng đáng kể, trong sự hòa nhịp với công cuộc đổi mới. Ở đây nhà văn thực sự đổi mới trong tư duy, sáng tạo, dũng cảm đi vào những đề tài có chiều sâu về tư tưởng, chạm đến những vấn đề cốt tử của đời sống. Xuất bản lần đầu năm 1987, tác phẩm giành được sự khen ngợi đặc biệt của dư luận. Đài Tiếng nói Việt Nam đã đọc cả 400 trang sách trên sóng điện suốt mấy tháng trời liền.
Tiểu thuyết Khúc quanh Định mệnh ra đời năm 2021 chứa đựng biết bao sự đời với những uẩn khúc, buồn thương, xa xót, cùng bao sự kiện phong phú và sinh động qua trải nghiệm của chính cuộc đời tác giả, được nhiều nhà văn đánh giá là Bản tự sự về đời văn của chính Phạm Ngọc Chiểu.
3- Quen thân với Phạm Ngọc Chiểu đã lâu, thực tình điều tôi quan tâm, cùng với thành tựu sáng tác của anh còn là những bài anh viết về văn chương của bạn bè. Phần văn chương thêm vào gia tài này của anh tập trung ở 2 cuốn sách, quyển 1 xuất bản năm 2019, quyển 2 in năm 2020 và cuốn thứ 3 sắp in năm nay, hợp thành bộ ba tác phẩm phê bình, tiểu luận có tên chung là Những trang sách - Những cuộc đời.
Nhà văn bình luận về văn thơ của bạn văn. Chuyện thông lệ. Tôi cũng từng làm. Nhiều nhà văn nhà thơ chuyên nghiệp đã từng làm. Đó có khi chỉ là cái phần ngẫu hứng, tay ngang. Cái phần thặng dư, dôi ra, nối dài, nhân lên, tỏa rộng những gì đã thành tâm niệm trong chính sáng tác của mình.
Ở đây, thành tựu và kinh nghiệm sáng tác của người viết phần nào tạo nên “quyền uy” và bảo hiểm cho trọng lượng tiếng nói của họ. Loại hình văn phẩm này là một dòng chảy tự nhiên. Nó không có tham vọng thay thế một nền lý luận phê bình văn học chuyên nghiệp, luôn xuất hiện song hành với sáng tác. Nhưng nó đã tồn tại và có vị trí riêng, và nghĩ cho cùng, trên tất cả nó là tấm lòng, sự quý mến nâng niu, trân trọng với bạn bè, thể hiện tinh thần văn nhân tương thân tương ái của những kẻ chung nghiệp cầm bút.
Tính đến nay, Phạm Ngọc Chiểu đã có bài viết và in trên các sách báo các tác giả sau: Nguyễn Công Hoan. Trần Lê Văn. Lê Minh. Triệu Bôn. Phượng Vũ. Quách Ngọc Thiên. Hà Trung Nghĩa. Trần Dũng. Đặng Ái. Từ Nguyên Tĩnh. Xuân Hinh. Trần Tự. Thanh Kim. Hà Phạm Phú. Đào Quang Thép. Đinh Đăng Lượng. Đào Khang Hải. Tạ Bảo. Dương Duy Ngữ. Nam Ninh. Nguyễn Hải. Thanh Ứng. Trần Chiểu. Nguyễn Nhuận Hồng Phương. Lê Hoài Nam. Hà Đình Cẩn. Nguyễn Kế Nghiệp. Y Phương. Phạm Trọng Thanh. Nguyễn Thị Mỹ Dung. Xuân Hồng. Xuân Mai. Phạm Hồng Nhật. Phạm Minh Hằng. Trần Đắc Hiển Khánh. Trương Ngọc Hùng. Phạm Minh Đạo…
Một danh sách có thể nói lên một vài điều quan trọng về Phạm Ngọc Chiểu. Phạm Ngọc Chiểu không phải là nhà phê bình văn học chuyên nghiệp. Hiển nhiên rồi. Anh không được đào tạo chuyên ngành này và anh cũng không có chí hướng trở thành một nhà phê bình hàn lâm hay phê bình nghệ thuật gì đó. Đơn giản, anh chỉ là một nhà văn vốn yêu quý bạn bè và thấy bạn mình có điều cần cho bạn đọc quảng đại biết thì anh viết thôi.
Chẳng hạn, mới đây nhất, đầu năm nay bài Mười năm đi xa là bài anh viết về nhà văn Trần Chiểu, một văn tài không may mắn như vừa kể trên, với thành tựu 10 năm sáng tác và in 14 cuốn sách, trong đó có 2 tập thơ, 3 tập truyện ngắn, 2 tập bút ký, 7 cuốn tiểu thuyết chưa kể đầu sách thứ 15 mang tên “Trần Chiểu - Tiểu thuyết chọn lọc” dày 1.000 trang in khổ 14.5 x 20.5cm. Ngậm ngùi bao nhớ thương bạn bè, anh viết: “Nhanh thế, vậy là sắp tròn mười năm bác Trần Chiểu đi xa mãi không về.
Nhà thơ Mai Phương cũng đã theo bác Trần Chiểu đi về miền Mây Trắng. Tôi viết những dòng này tưởng nhớ hai ông - một Nhà văn đúng nghĩa đã viết và in mười lăm đầu sách khi đã ở tuổi bảy mươi, chỉ trong vòng mười năm, và một Nhà thơ cao niên đã hết lòng nhiệt thành với sự nghiệp cầm bút của bạn mình!”
Không một ai bị lãng quên trong cuộc đời này! Tất nhiên, không phải chỉ có thế. Vì cũng đúng như lời Charles Baudelaire thi sĩ Pháp: Mỗi nhà thơ đồng thời phải là một nhà phê bình. Phạm Ngọc Chiểu với ưu thế và bản lĩnh riêng của nhà sáng tác, anh đã làm được những việc có ích cho văn chương, trong đó đặc biệt là sự giải tỏa, tôn vinh những giá trị còn bị che khuất bởi thời gian, trong khi anh viết về các bạn văn của mình.
Bài viết của Phạm Ngọc Chiểu về tác giả Nguyễn Hải, một lần nữa trên giấy trắng mực đen tái khẳng định vị trí đặc sắc trên văn đàn của một cây bút viết về miền núi và dân tộc. Bài anh viết về Anh Chi để lại một ấn tượng sâu sắc về độ dày bề sâu những đóng góp có ý nghĩa của nhà thơ, nhà văn, nhà nghiên cứu này. Phạm Trọng Thanh, nhà thơ chính danh. Đó là cái tiêu đề táo bạo, gây sốc, nhưng nội dung thì giàu tính thuyết phục về một tài năng thơ Thành Nam bấy lâu còn ít được vinh danh. Bài anh viết về nhà thơ Thanh Ứng cũng một hiệu quả như thế, khi anh dẫn ra cả một loạt những câu thơ xúc động đến nghẹn lòng của nhà thơ. Viết về nhà văn Trần Dũng, anh khẳng định chính xác, đây là một nhà văn có tài về thể loại truyện ngắn. Viết về cây bút Phạm Minh Đạo, anh hân hoan giới thiệu với đông đảo bạn đọc một tài năng độc đáo trong những cuốn sách khảo cứu về một lĩnh vực xã hội học.
Còn về tôi, suốt bốn tháng trời lặn lội trong cả mấy chục cuốn sách của tôi, cuối cùng kết thúc là Phạm Ngọc Chiểu đã hoàn thành một chuyên luận dài 150 trang in với nhan đề Ma Văn Kháng: Thành tựu - Thi pháp - Đẳng cấp văn chương. Bắt tay vào nghiên cứu sáng tác của tôi, anh chọn 1 tập truyện ngắn, bộ tiểu thuyết sử thi và 3 cuốn tiểu thuyết thế sự tiêu biểu làm đối tượng. Đây là một tính toán khôn ngoan, xuất phát từ kinh nghiệm nghề nghiệp của anh.
Viết về truyện ngắn của tôi, anh cho rằng, khác với truyện ngắn của nhiều người chỉ đơn thuần là kể lại một câu chuyện, thì truyện ngắn của tôi là, ở đó, nhà văn vừa kể vừa bàn luận về câu chuyện đang kể, tức là một kiểu truyện ngắn khác thường. Điều đó thể hiện ở cả loạt những trường đoạn văn nhiều người chê là biện luận dài dòng, còn anh gọi đó là những đoạn “phiêu” hay “lãng du”, mở ra một không gian nghệ thuật mới hoặc một chủ đề kép.
Về tiểu thuyết, anh cho rằng hai cuốn Đồng bạc trắng hoa xòe và Vùng biên ải của tôi là bộ Tiểu thuyết sử thi bị lãng quên! Về văn của tôi, anh bảo: Ma Văn Kháng làm văn ngay từ mỗi câu viết. Với tôi, đó là một nhận xét có từ linh cảm, trên cả mức tinh tường. Kết luận về thi pháp văn chương của tôi, anh viết: Đó là Thi pháp văn xuôi trữ tình cổ điển nhuần nhuyễn với đặc trưng là những lãng du nghệ thuật có ý tưởng sâu sắc, được viết bằng một ngôn ngữ mới lạ, hấp dẫn, bên mạch truyện chính.
4- Thi sĩ Xuân Diệu nói đại ý: Mỗi tác phẩm là một cơ thể, một sinh vật. Phê bình, khen chê không quan trọng bằng thấu hiểu. Và thơ hay, tối kỵ cái người vô tâm. Tôi nghĩ, Phạm Ngọc Chiểu viết về bạn bè trước hết có lẽ là từ sự thấu hiểu, không vô tâm. Sự thấu hiểu, sự đồng cảm, sẻ chia nồng ấm của người trong cuộc. Đồng thời với nó là sự tinh tế nhạy cảm nảy sinh từ trải nghiệm riêng, tích tụ từ thực tế sống và sáng tác đã biến thành một năng lực khám phá tiềm ẩn trong anh.
Tất nhiên, bên cạnh những điều Phạm Ngọc Chiểu giành được sự tán thưởng của bạn đọc, trộm nghĩ có thể cũng còn đôi ba điều cần bàn bạc thêm nào đó. Nhưng dù có thế nào thì cũng khiến tôi không thể không viết bài này để góp một tiếng nói ủng hộ và biểu dương thêm một thành tựu lao động văn chương rất đáng quý nữa của bạn tôi, nhà văn Phạm Ngọc Chiểu./.
(Đọc tập truyện ngắn "Bản tình ca mê đắm", Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2023)
Bình luận
