Về một thực thể thẩm mỹ và đạo đức truyền thống mang đậm dấu ấn Việt Nam
Có lẽ không một loài hoa nào ăn sâu vào đời sống tinh thần của Nhân dân ta như hoa sen. Bao nhiêu thơ văn, cả bác học lẫn bình dân đã ngợi ca hoa sen, cả hội họa, kiến trúc, bao nhiêu vùng quê, bao nhiêu cơ sở, bao nhiêu vật phẩm, bao nhiêu người lấy hoa sen làm tên… Hoa sen tồn tại trong cuộc sống hàng ngày và trong đời sống văn hóa của dân tộc như một thực thể thẩm mỹ và đạo đức truyền thống từ ngàn đời nay.
Cách đây gần 30 năm, trên báo Nhân Dân chủ nhật số 15074, ra ngày 29/9/1996, mục Trao đổi ý kiến trang Thể thao có bài Nên chăng có Quốc hoa? của tác giả Nguyễn Bắc Sơn. Tác giả đã nêu câu hỏi ấy và không chỉ khẳng định nên có quốc hoa mà còn “tiến cử” hoa sen làm quốc hoa. Nhiều năm sau, dư luận báo chí lại rộ lên việc nên chọn quốc hoa của Việt Nam là hoa gì. Đa số ý kiến chọn hoa sen. Một số ý kiến chọn hoa lúa. Ý kiến của một học giả tên tuổi đề nghị chọn hoa mào gà. Trên báo Văn nghệ Công an số 19 tháng 7/2005, tác giả lại tiếp tục đề xuất chọn hoa sen làm quốc hoa.
Tuy nhiên, các cơ quan chức năng có thẩm quyền không kết luận cuối cùng nên vấn đề Quốc hoa Việt Nam, coi như còn bỏ ngỏ.
Năm nay, lần thứ 3 Việt Nam được vinh dự đăng cai tổ chức Đại lễ Phật Đản VESAK Liên hiệp quốc 2025, có 85 nước và vùng lãnh thổ tham dự tại thành phố Hồ Chí Minh.
Trong lễ bế mạc, Hòa thượng Phra Brahmapundit bày tỏ hoan hỉ khi Đại lễ VESAK thành công tốt đẹp, thể hiện thiện chí, tinh thần nghiêm túc trong việc tổ chức của Việt Nam. Trong bài phát biểu có nhắc đến hoa sen loài hoa tinh túy của Phật giáo - Quốc hoa của Việt Nam. Trong khi nước ta chưa chính thức xác nhận điều này.
Vì thế bây giờ là thời điểm cần thiết chúng tôi nêu lại ý kiến của mình để cơ quan thẩm quyền có cơ sở khẳng định.
Quốc hoa là từ Hán - Việt có nghĩa là thứ hoa được công nhận là tiêu biểu, là tượng trưng cho một quốc gia. Điều ấy thật đơn giản, ai cũng hiểu. Nhưng thú thật tôi chưa đọc, chưa nghe thấy từ ấy bao giờ (Từ điển Tiếng Việt - 1992 của Trung tâm Từ điển ngôn ngữ không có từ này). Vì thế tôi rất bất ngờ khi được biết, ở một nước nọ, sau một thời gian dài tranh cãi, cuối cùng họ đã chọn được quốc hoa cho mình.
Vậy là có một vấn đề gọi là “quốc hoa”. Nhiều nước đã xác định quốc hoa của nước mình.
Vì sao chúng ta cần đặt ra vấn đề quốc hoa của Việt Nam?
Hoa sen không chỉ đẹp về sắc, mà còn quý về hương. (ảnh minh họa)
Con người vốn sinh ra từ thiên nhiên. Thiên nhiên là nguồn sống, là điều kiện sống của con người, trong đó, thế giới thực vật chiếm một vị trí vô cùng quan trọng. Hoa và trái (quả) là kết quả sinh trưởng của hầu hết các loại thực vật. Nó cũng là hình ảnh thành quả lao động của con người sau một quá trình lao động (trong thành ngữ “đơm hoa kết trái”, “hoa thơm trái ngọt”). Hoa thường cũng là những gì đẹp nhất của thế giới thực vật. Đẹp cả về hình khối, màu sắc và mùi vị (Tất nhiên không phải hoa nào cũng có vị ngọt ở nhụy. Nhiều thứ hoa không có hương thơm, thậm chí hoa bản hạ còn có mùi hôi thối cực kỳ khó chịu).
Vì thế từ ngàn đời nay, hoa đã là bạn bè của con người, tô điểm cho cuộc sống con người - như một yếu tố thẩm mỹ khách quan. Con người còn dựa vào những đặc tính sinh học và mối quan hệ của hoa với mình mà gửi gắm vào nó những suy nghĩ, quan niệm của mình về cuộc sống. Hoa được nhân hóa như một tính cách, một số phận, thành một yếu tố đạo đức khách quan tác động trở lại cuộc sống của mình.
Hoa cúc tượng trưng cho đức giản dị, khiêm nhường; mai là sự thanh cao, tinh khiết; hồng thì được cả sắc lẫn hương nhưng lại có nhược điểm “Hay đâu hoa giấu mầm gai sắc, xước cạnh lòng ta mấy vết thương” (Quang Huy), còn phù dung thì cũng rực rỡ đấy nhưng đời lại quá ngắn ngủi, sớm nở tối tàn…
Vì vậy, một loài hoa nào đó được “suy tôn” làm quốc hoa thì những “đức tính” của nó hẳn sẽ rất có ý nghĩa và tác dụng giáo dục nhân cách cho mọi thành viên trong cộng đồng, nhất là lớp trẻ. Cuộc sống sẽ có thêm một hình ảnh, người Việt Nam, nhất là những người ở nước ngoài, sẽ có thêm một hình ảnh về quê hương, đất nước, Tổ quốc để mà gắn bó với nhau, mà hướng về cội nguồn.
Một loài hoa được công nhận là quốc hoa theo suy nghĩ của tôi phải đáp ứng những yêu cầu sau:
Trồng được ở mọi miền đất nước; phải đẹp về sắc, thơm về hương và phải có tính độc đáo khác với tất cả các loài hoa khác.
Và điều quan trọng nhất là nó đã tồn tại trong cuộc sống hàng ngày và trong đời sống văn hóa của dân tộc như một thực thể thẩm mỹ và đạo đức truyền thống từ ngàn đời nay.
Tôi xin “tiến cử” hoa sen.
Tôi đồ rằng, cùng với cây lúa, cây sen đã có mặt trong mảnh đất canh tác của người Việt cổ từ xa xưa. Bằng cớ là chúng ta bắt gặp hoa sen trong các hoa văn chạm trổ trang trí trên tường và cả ở thớt đá kê chân cột đình chùa cổ. Đức Phật Quan Thế Âm Bồ Tát cũng chẳng ngự trên tòa sen đó sao? Ở đâu có bùn và nước là cây sen có thể sống được.
Cuối xuân, sen bắt đầu đội bùn ngoi lên, xanh biếc màu cốm. Lá sen ở dưới bùn, dưới nước thì cuộn lại như cái sâu kèn, lên khỏi mặt nước thì xòe ra như đồng tiền và lớn dần lên, tỏa rộng ra như cái nón ngửa lên trời hứng sương đêm. Hoa cũng vậy. Từng búp sen bện chặt vào nhau như một mũi tên, từ bùn sâu, xuyên qua lớp bùn, đội nước nhô lên khỏi mặt nước, vươn cao lên mãi, vừa cao lên, vừa to dần ra. Cho đến lúc cao hơn tán lá mới nở, xòe dần ra. Gương sen đón lấy nhị, kết dần thành quả, đóng trong một bầu hình phễu.
Sen là thứ cây mà cả gốc (đúng ra là thân củ - ngó sen, nằm sâu dưới bùn), cuống lá, lá và hạt (đúng ra là quả) đều độc đáo, đều không giống bất kỳ một thứ gốc, cuống lá, lá, hoa và hạt nào. Cái đẹp của sen là cái đẹp toàn diện, đẹp cả hình thức lẫn nội dung, cả hình khối và màu sắc. Đó là cái đẹp từ ngoài vào trong: “…Lá xanh, bông trắng lại chen nhị vàng”. Là cái đẹp từ trong ra ngoài: “Nhị vàng, bông trắng, lá xanh”.
Nhưng sen không chỉ đẹp về sắc, mà còn quý về hương. Không phải chỉ nhị hoa, cánh hoa thơm mà đến cả lá cũng có mùi thơm đặc hiệu của riêng mình. Chẳng thế mà cốm làng Vòng phải gói bằng lá sen mới… ra cốm. Đó là vẻ đẹp tinh thần, đẹp về cốt cách, là cái tinh túy của mình. Từ bùn nhơ mọc lên, nhưng lại thơm tho. “Gần bùn mà chẳng hôi tanh mùi bùn”.
Đấy là văn học dân gian tả chân hoa sen, mà cũng là người dân đất Việt mượn hoa sen để nói về mình, để tự hào về phẩm chất kiên định không thể bị biến chất, bị tha hóa, đồng hóa của con người Việt Nam, của dân tộc Việt Nam bao giờ cũng vẫn giữ được bản sắc của dân tộc mình. Phẩm chất này càng cần thiết trong thời mở cửa, để giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.
Có lẽ không một loài hoa nào ăn sâu vào đời sống tinh thần của nhân dân ta như hoa sen. Bao nhiêu thơ văn, cả bác học lẫn bình dân đã ngợi ca hoa sen. Bao nhiêu vùng quê, bao nhiêu cơ sở, bao nhiêu vật phẩm, bao nhiêu người lấy hoa sen làm tên. Đồng bào Nam Bộ đã có một so sánh tuyệt vời: “Tháp Mười đẹp nhất bông sen/ Việt Nam đẹp nhất có tên Bác Hồ”.
Hoa sen là loài hoa gần gũi với người dân Việt Nam. Nguồn ảnh: ST
Có lẽ cũng không có thứ cây nào gần gũi người nông dân như cây sen. Đình, chùa ở đồng bằng phải ở trên một nền cao phòng úng lụt. Khu đất vật lên làm nền sẽ trở thành hồ, lấy nước rửa ráy, phòng hỏa hoạn, làm cho không khí dịu mát, cho đình chùa soi gương làm duyên. Những hồ ấy thường cũng được thả sen. Ao, hồ, đầm làng ở đồng bằng Bắc Bộ thường được thả sen. Lá sen được mẹ ta, chị ta khum hai tay đựng một gáo nước mưa mang cho nhau giữa trưa hè.
Và “Những buổi học về không có nón, đội đầu chung một lá sen to” (Nguyễn Bính). Ở đây, tôi không nói về cây sen với tư cách là một thực phẩm cao cấp trong nghệ thuật ẩm thực (ăn uống) và là một dược phẩm, trong y học cổ truyền Việt Nam. Có lẽ không mấy thứ hoa nào lại vừa hữu ích (mang lại vẻ đẹp thiêng liêng khi thờ cúng, sang trọng khi trang trí) lại vừa hữu dụng (ướp trà, để già thành hạt với nhiều công dụng làm thực phẩm và dược phẩm). Có lẽ không mấy thứ cây nào mà cả thân (ngó sen), lá, hoa, quả đều hữu dụng như cây sen.
Ở đây không cần nói về cái hữu dụng, nhưng cần nói thêm về cái hữu ích. Bởi theo V. Huy-gô thì cái hữu ích cũng cần và nhiều khi còn cần hơn cái hữu dụng. Bây giờ đến chơi nhà ai ở thành phố, gặp một chậu sen như gặp lại một mảnh hồn quê. Trong các tranh, áp-phích, pa-nô, cuốn thư hay sách báo, các họa sĩ đã cách điệu hoa sen để trang trí nhiều rồi. Nhưng lần đầu tiên, những chậu sen được dùng trang trí trong Đại hội VIII Đảng Cộng sản Việt Nam thật sự đã gây được ấn tượng mạnh cho khách nước ngoài và cả người Việt Nam.
Rất mong các nhà văn hóa quan tâm đến đề xuất này.
Địa đạo Củ Chi, một biểu tượng của sức mạnh Việt Nam trong kháng chiến chống đế quốc Mỹ đã trở thành nguồn cảm...
Bình luận
