Phật giáo - Nguồn cảm hứng của văn nhân, chí sĩ

Đức Phật Tổ đắc đạo là nhờ Ngài đã tìm ra hai thuyết lớn là “tứ diệu đế” và “thập nhị nhân duyên” có thể coi là nội dung tư tưởng chủ yếu của Phật giáo. “Tứ diệu đế” là: Khổ, tập, diệt, đạo được coi là bốn chân lý: Đời là bể khổ; nguồn gốc của cái khổ chính là dục vọng (áp); phải làm mất nguyên nhân sinh ra cái khổ (đi); con đường dẫn đến giải thoát mọi nỗi khổ (đao).  

Tuy cách giải thích “tứ diệu đế” còn có chỗ khoảng trống huyền bí, nhưng phải thừa nhận rằng, các tín đồ Phật giáo từ đại đức, tăng ni, tín đồ Phật tử đến kẻ chân tu đều hiểu rằng, sự khổ của con người không chỉ cái khổ về tâm lý, sinh lý, cá nhân mà còn hiểu được cái khổ lớn nhất là khổ do nguyên nhân xã hội: nghèo đói, áp bức, chiến tranh, phân biệt đẳng cấp, chủng tộc, hủy hoại môi trường sống.

Còn “thập nhị nhân duyên” là mười hai nhân duyên: lão, sinh, him, thu, át, thụ, xúc, lục nhập, hình danh, thức, hành, vô mình thì ngoài việc giải thích theo ý nghĩa sinh học (có thân tất có lão, bệnh, tử); theo qui luật tâm - sinh lý; thủ là ý muốn kéo dài cuộc sống đời người; ái, thủ, xúc là những nhân duyên thường tình của con người; Còn thức (ý nghĩa về bản ngã); hành là làm cho con người hành động, vọng hành; vô minh là thiếu sáng suốt không biết đúng - sai... đều gắn với ý thức con người và thực tiễn xã hội.

Ảnh minh họa

Phật giáo vào Việt Nam từ cuối thế kỷ thứ II (theo Thiền uyển tập anh) và trở thành tôn giáo nhập thế, nhờ bản địa hóa, phong tục hóa để dễ bề truyền bá giáo lý. Bất cứ một hệ thống tư tưởng nào mang tính phổ cập và tính bên vững đều phải gắn với điều kiện lịch sử và thực tiễn xã hội. Tách nó ra khỏi xã hội, vận mệnh dân tộc và số phận con người thì không còn lý do để tồn tại.

Không phải ngẫu nhiên mà nhà triết học thông thái người Đức P.Neitzch - đã đề cao ý nghĩa thực tiễn của giáo lý nhà Phật: “Phật giáo trăm lần thực tế hơn Thiên chúa giáo. Phật giáo đã nhận lãnh trách nhiệm đặt các vấn đề một cách khách quan và bình tĩnh... Phật giáo không kích thích người ta làm chiến tranh chống các tôn giáo khác. Điều cảm động nhất chính là ở chỗ giáo lý nhà Phật chống lại tư tưởng phục thù, hằn học, oán ghét”.

Ở nước ta, trên thực tế tín ngưỡng Phật giáo phổ biến trong đại đa số nông dân, thợ thủ công, người buôn bán... Người dân có thể không biết triết lý cao siêu của Phật, chỉ biết việc cầu phúc, chuyện quả báo luân hồi, từ bi, bác ái, cứu khổ cứu nạn, tu nhân tích đức kiếp này để hưởng hạnh phúc kiếp sau. Người ta nói triết lý Phật giáo đã chuyển thành đạo đức học là vì vậy.

Người ta cũng nói vai trò của Phật giáo trong tiến trình lịch sử dân tộc là rất lớn. Nhiều chứng tích lịch sử cho hay rằng, nhà sư Ngô Chân Lưu (Khuông Việt) dưới thời Ngô, Đinh đã làm quân sư cho Ngô Quyền, về sau được vua Lê Đại Hành phong là “tăng thống” - vai trò cố vấn trong việc phò vua đánh Tống.

Dưới thời Lý, khi Phật giáo trở thành quốc giáo, sự bền vững và uy tín của Triều Lý không tách rời: trí tuệ, tài năng của các đại sư: Vạn Hạnh, Minh Không, Đạo Hạnh, Giác Hải, Sư Đa Bửu, Sư Viên Thông đều được triều đình trọng dụng trong chính sự.

Vai trò Phật giáo dưới thời Trần vẫn được kính trọng trong điều hành đất nước. Bài tự sách Thiền tông chỉ nam, Trần Thái Tông viết: “Các phương tiện để giải mê, các đường lối để soi rõ lẽ sống, chết, chính là đại giác của đức Phật, còn giữ cái cân làm mực cho hậu thế, nêu khuôn phép cho tương lai...”.

Mặc dầu không được coi trọng như Nho giáo, dưới thời Nguyễn, Phật giáo vẫn đi vào đời sống tinh thần của quảng đại nhân dân, cảm hóa được trí tuệ và tâm hồn của các bậc vương giả. Minh Mạng có lần xem đàn chay ở chùa Thiên Mụ đã bảo quan hầu rằng: “Nhà Phật dùng thần học để dạy đời... Sinh ra trong vòng trời đất, nên làm việc thiện tránh ác. Đối với đạo Phật dạy người bằng thuyết họa phúc, báo ứng, ta không nên nhất khái cho là dị đoan. Một việc khuyên người làm việc thiện của nhà Phật, dẫu thành nhân cũng không thể bỏ?”.

Ảnh minh họa

Lần theo lịch sử quốc học, văn chương nghệ thuật dân tộc, chúng ta biết rằng, Phật giáo là bạn đồng hành, là nguồn cảm hứng sáng tạo của nhiều văn nhân, chí sĩ. Dưới thời Lý - Trần có một dòng văn học được sáng tác do các nhà sư tài năng chịu ảnh hưởng triết học Phật giáo. Nhiều bài thơ, bài kệ như Hư không của Đạo Hạnh, Nguyên hòa, Thủy chung của Khuông Việt, Thủy hỏa của Huệ Sinh, Tâm không của Viên Chiểu, Sinh, lão, bệnh, tử của Lý Ngọc Kiểu, Chân tính của Hứa Đại Xá... phản ánh cảm hứng và thị hiếu nhuốm màu Phật học mang đậm triết lý sắc - không.

Thời đó, trong thơ ca, ngay cả khi nhà thơ lấy đề tài khác ngoài Phật giáo cũng có thể mang dấu ấn giáo lý nhà Phật. Tác giả Một bức tranh quê với 4 câu thơ mà cũng vận dụng văn phong biện chứng thực - hư, vô - hữu :

“Thôn hậu, thôn tiền, đạm tự yên

Bán vô, bán hữu, tịch dương biên

Mục đồng địch lý ngưu quy tận

Bạch lộ song song phi hạ điền”

Dịch nghĩa:

"Trước xóm sau thôn tựa khói hồng

Bóng chiều man mác có dường không

Mục đồng sáo vẳng trâu về hết

Cò trắng từng đôi liệng xuống đồng"

Tính biện chứng thường đưa lại tâm trạng lạc quan có giá trị nhân sinh rất có ích cho nhân tâm, thế đạo. Một câu thơ của sư Mãn Giác: “Đừng tưởng hoa tàn, hoa rụng hết; Đêm qua sân trước một nhành mai”; Một câu nói của Vương Hải Thiều: “Mọi người đều thấu hiểu vô vi là vui. Nếu được vô vi mới coi đấy là nhã”... là đều bắt nguồn từ nhân sinh quan tiến bộ Phật học có thể chiêm nghiệm được.

Tư tưởng Phật giáo được phản ánh ở các cung bậc khác nhau trong nghệ thuật dân gian. Dưới thời Trần, người ta đã chỉnh lý các huyền thoại, truyền thuyết, truyện ngụ ngôn, cổ tích, các điệu múa, các bài hát theo tỉnh thần Phật giáo. Thần Man Nương từ trước được coi là vị thần thiên nhiên (Thờ Đá) - một biểu tượng về khát vọng sức sống của con người, của nghề nông - đã biến thành vị Phật (có nơi thờ Phiến Đá được rước vào điện được gọi là Thạch Quang Phật). Cô Tấm trong truyện cổ tích Tấm Cám biến thành nàng Ý Lan sùng Phật, nên Tấm biến thành Phật Quan Âm. Bà mẹ Thánh Gióng trở thành Phật Bà. Huyền thoại về những con người khổng lồ thời Hùng Vương tái hiện dưới hình tượng nhà sư Dương Không Lộ có công lao khai phá đất đai, vượt sông trừ thủy quái, thu gom đồng về đúc tứ đại khí (Tượng Phật Chùa Quỳnh Lâm - Đông Triểu; tháp Báo Thiên - Hà Nội, Chuông Quy Điền – Chùa Diên Hựu; Vạc Phổ Minh - Nam Định).

Nghệ thuật Chèo lúc sơ khai là hát cửa đình sau chuyển thành Chèo nhà Phật; bài hát cửa đền thờ Hùng Vương được “Phật hóa” thành điệu Lý Liên dâng sen cho Đức Phật. Việc xây dựng chùa, dựng tháp, tạc tượng, đúc chuông và các bố cục hệ thống đồ thờ, nghi thức tụng kinh, niệm Phật... thường theo những quy chuẩn của Phật giáo. Tín ngưỡng Phật giáo khi đi vào dân gian cũng có những biến đổi phù hợp với nhu cầu, hoài vọng của Phật tử: cứu giúp người tai qua, nạn khỏi (cầu an), làm nên mây mưa sấm chớp để mùa màng tươi tốt (cầu phúc), ban lộc cho người làm ăn lương thiện (tục hái lộc đầu xuân), cứu độ cho linh hồn người chết được siêu thoát (cầu siêu)...

Nghệ thuật tạo hình ở nhiều thời kỳ lịch sử cũng chịu ảnh hưởng giáo lý nhà Phật. Cảm thức luận về kiến thức của Phật giáo là sự tìm đến thiên nhiên, mà ngày nay các nhà kiến trúc học gọi là Kiến trúc cộng sinh (symblose) là đưa thiên nhiên vào bố cục kiến trúc, ở đây là vào kiến trúc chùa chiền, điện tháp...

Chùa Một Cột (Hà Nội) là công trình kiến trúc mang đậm ảnh hưởng của Phật giáo

Quan niệm Thiên nhân hợp nhất được thể hiện trong sự hòa nhập kiến trúc Phật giáo với cảnh quan thiên nhiên. Các chùa tháp danh tiếng bao giờ cũng được xây dựng gắn liền với địa danh có phong cảnh hữu tình, có khí thiêng sông núi. Cảnh bụt, bầu trời hòa quyện với nhau, có mây gió, trăng sao, cỏ cây, hoa lá, chim muông... là một biện pháp giải thoát, lãng quên trần tục, bụi đời và những ham muốn vật chất tầm thường.

Vào thế kỷ 15, ở đại thi hào Nguyễn Trãi (1380-1442), anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa thế giới, bên cạnh những cảm hứng lớn lao, bi hùng, hào sảng về đại thắng oanh liệt của dân tộc, người đời sau tìm thấy cảm hứng nơi cửa Thiền, đất Phật. Bài thơ Đề chùa Hoa Yên ở núi Yên Tử với bút pháp chấm phá nhiều thắng cảnh, nổi lên chùa Yên Hoa ở trên đỉnh, tận nơi hư không. Vua Trần Nhân Tông ở đó thờ Phật, chính là vị Trúc Lâm đệ nhất tổ?

Cũng dòng cảm hứng đó, những bài thơ tặng tăng Đạo Khiêm về ở núi, tức hứng đều là những cảnh quan "trung thi hữu họa”. Ở đây có đời tục lụy, chuyện Thiền Lâm, cảnh Côn Sơn, tuổi già có thiên tâm, cửa sài quét sạch, chỉm kêu báo khách... Trong Ức trai thi tập, có ít nhất là hai bài Du Sơn tự (Đi chơi chùa trên núi) và Đề Nam Hoa thiên phòng (Vịnh đề buồng chùa Nam Hoa) nói lên tâm trạng thanh thản của người ẩn sĩ nơi “núi quang bóng trúc đài” giữa chốn phật đài thanh tình: "Chèo ngàn buộc bóng xế/ Vội lên viếng Phật đài/ Mây về giường sư lạnh/ Hoa rụng suối hương trôi”.

Ảnh hưởng của tư tưởng Phật giáo đối với các tác phẩm văn chương nổi tiếng (cũng rõ rệt nhất vào thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19). Truyện Kiều của Nguyễn Du (1766 - 1820); Cung oán ngâm khúc của Nguyễn Gia Thiều (1741 - 1798) là những ví dụ tiêu biểu.

Trong Truyện Kiều, nhà sư Tam Hợp thuyết minh số phận nàng Kiều thực chất là triết luận của Nguyễn Du về đạo trời và lòng người (Sư rằng, phúc họa đạo trời, Cội nguôn cũng ở lòng người mà ra; Có trời mà cũng tại ta; Tu là cội phúc, tình là dây oan). Cái nghiệp duyên qua phát ngôn nữ sư chính là thuyết nhân quả của nhà Phật, cho rằng cái kết quả ngày nay là do cát nhân duyên của kiếp trước.

Trong Cung oán ngâm khúc, Nguyễn Gia Thiều (người đã chỉ đạo xây dựng tháp chùa Thiên Tích ở Bắc Ninh) đã xây dựng hình tượng người cung nữ với nỗi oán hờn, phẫn nộ chiến tranh với cuộc sống cô đơn, tù hãm, coi cuộc đời là cõi ảo mộng... phải chăng là bất nguồn từ chủ nghĩa nhân đạo của đạo Phật?

Còn trong Chinh phụ ngâm, chủ nghĩa nhân văn mới của thời đại đó được thể hiện ở nhu cầu tự do cá nhân, khát vọng hạnh phúc “sánh nhau cùng gian díu chữ duyên”. Quan niệm của quả - phúc của Phật giáo cũng được lý giải thiết thực hơn. Theo kiếp này hơn thấy kiếp sau.

Ảnh minh họa

Ở thế kỷ 20, cảm hứng sáng tạo từ đất Phật, cửa Thiền được nhiều chí sĩ yêu nước, những nhà văn hóa lớn tìm đến với lòng ngưỡng mộ thành tâm. Nhà chí sĩ yêu nước nổi tiếng Phan Bội Châu (1867 - 1940), vào những năm hoạt động ở Trung Quốc đã viết ba truyện anh hùng liệt sĩ của cách mạng Việt Nam, trong đó có tấm gương lãm liệt Tước thái thiển sư (nhà sư ăn rau) Trần Thiên Quảng, một con người hành động, dám xoay chuyển càn khôn, ấp ủ trong lòng một ý chí quật cường để mưu đồ sự nghiệp dân tộc, mặc dầu trải qua muôn vàn hiểm nguy.

Nhà sư tiến hành cuộc hành trình vạn dặm đi cầu phép Phật về cứu thế, cứu Tổ quốc, đồng bào đang lầm than dưới ách thống trị cua ngoại bang. Nhà sư đã nhịn ăn, chỉ vài miếng rau, quả là qua bữa. Nhà sư như con thuyền độc mộc lướt trên biển cả, vượt núi băng ngàn... Cuối cùng vị “Đường Tăng nước Nam” đã tới Cổ Thiên Trúc, nhưng mỉa mai thay đất Phật không còn của Như Lai mà đã sa vào tay người Anh từ lâu rồi. Bấy giờ, nhà sư tỉnh ngộ: “Phật không tự cứu được nước Phật thì còn mong cứu được ai”; “Nước của mình mà mình không yêu thì Phật cũng không làm gì được”. Một người biết yêu nước tức là người ấy đã là Phật. Phật là các vị anh hùng dân tộc vậy.

Cụ Phan còn biên soạn nhiều tác phẩm triết học, tôn giáo trong thời gian ở Bến Ngự (Huế), trong đó có cuốn: Phật học đăng. Đủ biết tư tưởng triết học của Phan Sào Nam có phần bàn về trời, về quỷ thần, về tín ngưỡng, mà Phật giáo đối với cụ là một tôn giáo gắn liền với số phận con người, vì con người. Câu: Sang chi bằng địa vị một con người có thể coi là tư tưởng sáng ngời chủ nghĩa nhân văn Việt Nam.

Cảm hứng sáng tạo nghệ thuật bắt nguồn từ tưởng Phật giáo còn tìm thấy ở một số nhà thơ đầu thế kỷ XX: Chu Mạnh Trinh (1862 - 1905) với bài Hương Sơn phong cảnh ca, Nguyễn Nhược Pháp viết Chùa Hương, Nam Trên có Chùa Thiên Mụ, J.Leiba (Lê Văn Bái) đượm mùi Phật trong Bến giác, nhưng tất cả các bài thơ trên chỉ là tức cảnh, mượn bầu trời cảnh bụt để nói tâm trạng của nhà thơ, tình yêu của nhân vật trữ tình, có bài rất điêu luyện, giàu tình cảm thiên nhiên gắn bó với non sông đất nước, chứ chưa đúng hẳn tinh thần, triết lý Phật giáo.

Các nhà văn, nhà hoạt động sân khấu hiện đại tìm nguồn cảm hứng từ đức tin từ bi bác ái, cứu khổ cứu nan. Có thể kể Quan âm thị kính, Từ Thức (sáng tác và chỉnh lý tập thể), Ni cô Đàm Vân của Học Phi, Sư già và em bé của Kính Dân, Mười tám vị La Hán chùa Tây Phương của Huy Cận... Đây là đề tài lớn xin bàn ở một chuyên đề khác.

Tượng La Hán chùa Tây Phương

Phật giáo là niềm tin thiêng liêng, dù có khoảng trồng huyền bí, song khi đi vào đời sống nhân dân, vì lợi ích của dân tộc, của tôn giáo mình thì cái thiêng và cái tục, cái đạo và cái đời, duy lí và duy cảm, trí tuệ và tâm linh đều hướng tới cái Thiện, cái Mỹ, những chân lý của Phật giáo vừa là của đại đa số nhân dân và của nhân loại tiến bộ.

Tư tưởng Phật giáo Việt Nam chính là giá trị văn hóa Việt Nam. Phật giáo ở bất cứ thời đại nào cũng đều là “bạn đồng minh” của Đạo giáo, Nho giáo, Thiên chúa giáo. Chính vì vậy, Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong bất cứ hoàn cảnh lịch sử nào, với chính sách đại đoàn kết của dân tộc đã tôn trọng những phẩm chất cao quý của Phật giáo, coi đó là tư tưởng cao thượng, cứu nhân, độ thế, một triết lý nhập thế có nhiều hữu hiệu để tu tâm dưỡng tính, đáp ứng nhu cầu tâm linh, khát vọng hòa bình, an lạc của người đời nơi trần thế.