Thấy gì qua tiếng “Ngỗng trời kêu xa xứ”?

Lần này nhận được tập thơ mới nhất của nhà thơ Vũ Quần Phương anh vừa gửi tặng, bập luôn vào bài thứ 31: “Dãy tượng đá trước lăng vua Khải Định”, mình thấy thích ngay:

Bụng dạ bất an hình hài bất động

Đại thần thành ông phỗng

Mỗi lần chầu kiếp kiếp phải khom lưng

Đứng cạnh các ngài, tôi vững gót làm dân...

Thế là lật lại từ đầu. Nhưng chưa đọc ngay vì chợt nhớ đến câu của Phùng Quán: “Người làm xiếc đi trên dây đã khó/chưa khó bằng người cầm bút viết văn/đi suốt đời trên con đường chân thật”. Người cầm bút đi cùng trang viết suốt đời đã khó, giữ được sự chân thật mỗi khi hạ bút càng khó hơn nhiều.

Từ phải qua: nhà thơ Vũ Quần Phương, nhà thơ Phạm Hồng Nhật, tác giả bài viết Nguyễn Thẩm Văn

Cố nhiên, sự chân thật ở đây không đơn thuần như sáng tác theo trường phái tả thực mà là sự chân thành trung thực trong tâm thức nhà thơ, không chút ngả nghiêng bởi tác động bên ngoài để rồi đến chặng cuối con đường vẫn giữ được thăng bằng trong mỗi bước đi và hơn thế, còn truyền tải bao nỗi niềm chan chứa trên trang viết, với cái nhịp điệu trẻ trung hào hển như “cái thuở ban đầu lưu luyến ấy”, thì quả thật là không dễ chút nào.

Mình không dám bình thơ Vũ Quần Phương. Anh không chỉ là bậc tiên chỉ trong làng thơ mà còn là người bình thơ lão luyện. Khi bình thơ của bạn bè, anh thường chỉ phân tích về những bài thơ hay, những câu thơ đẹp hoặc có tính phát hiện của tác giả, tuyệt nhiên không có ý dạy bảo ai như kiểu ông thầy xưa lăm lăm tay thước đe nẹt các học trò. Bởi thế nói chuyện bình thơ với Vũ Quần Phương khác nào múa rìu qua mắt thợ, mình chỉ muốn viết ra cái sự ngạc nhiên khi đọc tập thơ này.

Tuổi 85 rồi mà thơ còn trẻ thế. Mình kém anh chục tuổi đã lên chức ông nội từ lâu, ở quê còn có cháu gọi bằng cụ, cỡ anh Phương thì phải có cháu gọi bằng kỵ, tức là cụ cố. Thế mà đọc thơ đôi lúc cứ cảm thấy anh như một chàng trai trẻ, thậm chí còn ở tuổi vị thành niên. Rất trẻ trung như cái thuở nào. Thuở nào nhỉ? Thử bấm vào bộ nhớ xem.

Nhớ rồi! Đó là lần đầu tiên mình gặp Vũ Quần Phương vào mùa thu năm 1977, khi theo học lớp bồi dưỡng những người viết trẻ tại Quảng Bá. Anh xuống chơi với lớp, không phải xuống giảng bài mà chỉ chơi thôi nhưng cả lớp đều ngưỡng mộ, kể cả cánh chuyên viết văn, không làm thơ như Thái Lãng, Nguyễn Đắc Xuân, Nguyễn Thanh, Anh Động, Nguyễn Hữu Nhàn, Đỗ Vĩnh Bảo và mình nữa.

Trước đó, bọn mình đã đọc bài viết của nhà thơ Chế Lan Viên tổng kết thơ chống Mỹ cứu nước, thấy ông rất khen Vũ Quần Phương cùng tốp “chân giầy hạng A” trong hàng ngũ nhà văn trẻ lúc bấy giờ, đó là Lưu Quang Vũ, Xuân Quỳnh, Bằng Việt, Phạm Tiến Duật...

Bởi thế khi đến đây tình cờ được gặp anh, ai cũng thích. Nghe chuyện mới biết anh vốn là bác sỹ quay sang làm thơ rồi chuyển hẳn về làm phó cho bác Tô Hoài, Chủ tịch Hội Văn Nghệ Hà Nội, mình đùa với mọi người rằng đây chính là Lỗ Tấn của Việt Nam. Mọi người cười bảo cũng xứng danh đấy chứ! Tiếc rằng khi anh nói về quan niệm của mình về thơ thì Nguyễn Thị Đạo Tĩnh gọi mình nhờ việc gì đó, nên mình không nghe được. Lần gặp thứ hai là khi mình đã nghỉ hưu, chuyển từ Quảng Ninh về Hà Nội, tham gia làm trang website của Hội Nhà văn – 2009.

Lúc này Vũ Quần Phương đang làm Chủ tịch Hội đồng thơ của Hội nên hàng ngày vẫn gặp nhau luôn. Ngoảnh đi ngoảnh lại đã hơn ba mươi năm, anh đã già, trở thành trưởng lão, nói ít, nghe nhiều, từ tốn nhưng không lãnh đạm. Mặc dù chẳng nhớ mình là ai nhưng anh vẫn vui vẻ bắt tay, trò chuyện, lấy làm tiếc vì các bậc tiền bối đã ra đi gần hết, lúc này nhà thơ Tế Hanh vừa mất, chỉ còn nhà văn Tô Hoài và nhà thơ Nguyễn Xuân Sanh cũng đang dưỡng bệnh tại nhà.

Sau đó hai anh em lại nói về cuốn “Ba Người Khác” của Tô Hoài. Một lần Hội Nhà văn tổ chức bình chọn tác phẩm đi dự giải thưởng văn học ba nước Đông Dương, sau khi đọc một số bài viết về các nhà văn đương đại của mình in trên website của Hội, nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Hội quyết định đưa mình vào ban sơ khảo, đọc một số cuốn tiểu thuyết. Khi họp phiên cuối để quyết định tác giả nào xứng đáng được đi nhận giải, mình phát biểu thì một số vị trong Ban chung khảo tỏ ý coi thường, thằng cha tỉnh lẻ mới về, cũng chưa có thành tựu gì đáng kể, không xứng để mình nghe.

Họ nói với nhau như vậy. Và chắc hẳn mình sẽ hoàn toàn nhụt chí nếu không bắt gặp cái nhìn ưu ái của Vũ Quần Phương, cái nhìn đầy khích lệ của anh đã khiến mình mạnh dạn hẳn lên, nói rất hùng hồn. Kết quả là tác giả tiểu thuyết do mình bình chọn đã được nhiều người nhất trí cử đi nhận giải. Điều này khiến mình thêm kính nể anh, về nhà cứ vui mãi với một câu Kiều: “Khen cho con mắt tinh đời...”. Nhưng rồi sau đó ít lâu, kết thúc Đại hội Hội Nhà văn Việt Nam lần thứ 8, bọn mình nghỉ cả. Loáng một cái đã hơn chục năm, bây giờ mới có dịp gặp lại anh. Thật mừng là đã đến tuổi 85 anh vẫn viết và ra sách mới, mừng hơn là anh còn nhớ đến mình và gửi sách tặng, đó là tập thơ “Ngỗng Trời Kêu Xa Xứ”.

Bìa tập thơ “Ngỗng Trời Kêu Xa Xứ”.

Con ngỗng trời di trú

kêu tiếng hồn xa xứ tuổi nhỏ lòng theo đi bao la

tuổi già ngồi im phắc

Xào xạc cánh tiếng hồn xưa xa lắc

nghe hay là tưởng nghe thì cũng lẫn vào trời xanh mê hoặc

Bài thơ phảng phất nỗi buồn sầu xứ. Nhưng không chỉ vậy, nó còn được đẩy lên cao hơn, trong “trời xanh mê hoặc”, gợi ra một trường liên tưởng sâu xa, cảm nhận một cái gì đó “ở ngoài ta”, càn khôn thăm thẳm. Lại như nhìn thấy một cái gì đó có từ ngàn năm trước, vừa mới vút qua ở trên đầu, như thể “Hoàng hạc nhất khứ bất phục phản/Bạch vân thiên tải không du du...”.

Cái thần tình trong thơ Vũ Quần Phương là ở đó, ý thì kín nhưng tình thì sáng (chữ của nhà thơ Nguyễn Đình Thi) mà vẫn dung dị như không khiến người đọc không khỏi giật mình, như khi bắt gặp câu thơ của Nguyễn Duy viết từ lâu lắm: "Mặt trăng lên im phắc/làm ta phải giật mình". Vì sao thế? Vì đôi khi giữa không gian tĩnh lặng mà ta không thể tĩnh tâm, cảm thấy mỗi vật quanh ta dường như đều ẩn chứa một năng lượng siêu phàm, thức tỉnh trong ta một điều gì đó.

Cả trời đất như có gì hồi hộp

lắng nghe từ trên cao

từ sâu thẳm nơi bắt đầu nhật nguyệt

từ hoa lúa vào men ủ hương làm hạt thóc

từ suối phía nguồn xa...

Chỉ gợi ra thế thôi, không nói hết, để người đọc, sau khi đọc hết những gì trên mặt chữ, còn đọc tiếp vào cái khoảng trống nhà thơ để lại. Và đó là điểm nhấn trong thơ Vũ Quần Phương.

Và như nhiều thi sĩ khác, tập thơ mới này của Vũ Quần Phương giống như một thứ “Nhật ký thơ”, đi tới đâu viết tới đó, viết về cái nơi mình vừa đến hoặc vừa đi, để rồi “khi ta ở chỉ là nơi đất ở/khi ta đi đất bỗng hóa tâm hồn” như ông Chế từng viết vậy.

Cái khác của anh là không kể lể nhiều mà chỉ thốt lên cái điều anh cảm nhận được về những gì đã thấy. Mà cái sự cảm nhận của anh nó cũng rất khác người, rất khác với các nhà thơ khác, nó rất Vũ Quần Phương, tức là có khi rất trẻ và vui, lại có khi già dặn mà buồn.Cách đây ít ngày, nhà thơ Phạm Hồng Nhật rủ mình đến thăm anh Phương. Anh Phương bảo về thơ thì mỗi người có một thế giới riêng, ai cũng có điểm mạnh và điểm yếu, nhưng chính nó lại làm nên cái riêng của anh ta.

Điều quan trọng là dù ai khen hay chê thì ta vẫn cứ đi, cứ viết. Ta viết cho ta, viết cho người, viết cho cộng đồng và ta thấy mình có ích, thế là hạnh phúc rồi. Mình và Nhật nhất trí. Cuộc gặp gỡ thật vui. Qua đây mình càng tin vào cảm nhận của mình về con người nhà thơ họ Vũ này, anh rất quý bạn văn, nhất là lớp người ít tuổi hơn mình và luôn nâng đỡ bênh vực những tài năng trẻ. Ngày xưa cũng thế, bây giờ cũng vậy. Trong tập thơ mới nhất của anh có một số bài viết tặng bạn bè, Hữu Thỉnh, Trần Đăng Khoa, Nguyễn Quang Thiều... đều thích cả. Nhưng bài khiến mình cảm động nhất là viết tặng thi sĩ Thanh Tùng:

Anh đã sống như chưa từng được sống

Đời ngắn hơn đêm nằm nhớ nhà

Đêm ngắn hơn câu thơ bất chợt

Bất chợt cho ta nhìn thấy ta...

Những ai từng biết nhà thơ Thanh Tùng với cuộc đời gian nan bươn trải của anh sẽ hiểu rõ hơn về những câu thơ đầy thấm thía này, cũng như sự cảm thông sâu sắc của Vũ Quần Phương với bạn thơ từng một thời nếm trải bao ngọt bùi cay đắng. Và đây là bài thơ mình thích nhất trong cả tập, bài thơ anh viết về thơ:

...Đôi khi lắng nghe tim mình vào chữ

chữ trông nhà cho tim đi chơi

tim phiêu lãng thì chữ làm ngưỡng cửa

gọi ta về, ngồi lại, nhớ xa xôi

Ngồi rồi đứng – thế là thành ông cụ

Hai ông cụ hay hai đứa trẻ

Ai bây giờ và ai ngày xưa

Ta muốn hỏi lại im, không hỏi

Hỏi và im

Im

hỏi

phía nào thơ?

Phía nào thơ? Phía ba mươi năm trước, khi mình còn trai một, chưa cùng ai, tình cờ gặp anh tại Quảng Bá, hay là phía hôm nay, khi cả hai đều đã thành ông nội? Phía nào thơ? Phía Cỏ “Mùa Xuân” – tập thơ đầu tay của anh in chung với Văn Thảo Nguyên từ năm mươi năm trước hay là phía “Ngỗng Trời Kêu Xa Xứ” ra mắt bạn đọc vào cuối thu này? Phía nào thơ? Thơ là gì mà biết phía nào thơ? Đã có người hỏi nhà thơ Chế Lan Viên thơ là gì, thơ thế nào, ông trả lời bằng một câu hỏi khác: “Yêu là gì ư? Tình yêu thế nào ư?”.

Phải rồi! “Có một người con gái bỗng thành em - Thơ Việt Phương”. Ai cũng cảm  nhận được tiếng em ở đây là EM viết hoa, nó khác với nhiều từ em khác như em thơ, em gái...nhưng hỏi tại sao và thế nào thì thật khó mà lý giải. Thì cứ bảo đó là Thơ đấy!

Nguyễn Thẩm Văn

Một hồn thơ vững bền từ cốt cách người bác sĩ

Thơ của ông ra hoa kết trái từ cái gốc của nghề y, với những chiếc rễ cứng cỏi của tri thức, của hiểu biết và tư...