Nghệ thuật múa rối nước Đồng Ngư: “Đặc sản” văn hóa dân gian xứ Kinh Bắc

Làng Đồng Ngư là một ngôi làng cổ nổi tiếng của xứ Kinh Bắc nằm bên bờ sông Dâu và thành cổ luy lâu. Nơi đây còn là quê hương của một loại hình văn hóa dân gian vô cùng độc đáo - nghệ thuật múa rối nước. Trải qua bao thăng trầm, đến nay nghệ thuật rối nước của làng Đồng Ngư vẫn được người dân gìn giữ và phát triển với nhiều tiết mục phong phú, đặc sắc. Đó là sự khẳng định về sức sống lâu bền của loại hình nghệ thuật độc đáo này và cũng là niềm tự hào của các thế hệ nghệ sĩ rối nước Đồng Ngư.

Trong số những người con của làng Đồng Ngư, Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Đăng Dung là người tiên phong khôi phục phường rối nước Đồng Ngư. Lớn lên ở một mảnh đất có truyền thống quan họ, từ nhỏ, ông đã sớm có tình yêu với các loại hình nghệ thuật dân gian.

Năm 1986, trong công cuộc Đổi mới đất nước, nghệ nhân Nguyễn Đăng Dung cùng các cụ cao niên trong làng đã cùng nhau khôi phục loại hình sân khấu đã tồn tại được hàng ngàn năm nhưng đã bị mai một. Xuất phát từ một diễn viên múa rối, bằng cống hiến của mình, năm 2011, ông đã được tin tưởng giao trọng trách làm “phường trưởng” quản lý và dẫn dắt phường rối nước Đồng Ngư ngày một phát triển.

Say sưa kể về những ngày người dân trong làng động viên nhau phục dựng nghề truyền thống, phường trưởng Nguyễn Đăng Dung cho biết: “Không ai biết chính xác múa rối nước Đồng Ngư xuất hiện từ khi nào, chỉ biết rằng loại hình nghệ thuật này chính thức trở thành phường rối nước Đồng Ngư vào khoảng thế kỉ X - XI, cuối thời Lý. Trong làng hiện còn lưu giữ bức tượng phủ sơn nâu, cao 20cm làm bằng gỗ mít là tượng Tổ trò của làng, người đã có công truyền dạy và phát triển nghệ thuật rối nước Đồng Ngư”.

Nghệ thuật múa rối nước Đồng Ngư: “Đặc sản” văn hóa dân gian xứ Kinh Bắc - 1

Biểu diễn tiết mục hát Quan Họ của phường rối nước Đồng Ngư tại chương trình trải nghiệm "Tết Việt vùng Kinh Bắc” của Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam. Ảnh: Phạm Hằng 

Với mong muốn bảo tồn nét văn hóa của địa phương, phường rối nước Đồng Ngư ra đời bằng sự đóng góp tinh thần và vật chất của người dân địa phương: “Thời gian ban đầu, khi phường rối Đồng Ngư được khôi phục lại gặp rất nhiều khó khăn, thiếu thốn. Nhà thì góp một cây tre, nhà thì khúc gỗ, người biết tạo hình thì đục đẽo, người biết sơn thì quét sơn để cùng nhau tạo thành các con rối để đi biểu diễn”.

Vốn nổi tiếng với nghề sơn mài và tạc tượng cho đình chùa, nên các nghệ nhân Đồng Ngư, bằng tay nghề tài hoa của mình đã chế tác ra những con rối rất đa dạng, tinh xảo. Gỗ để làm các con rối là các loại gỗ nhẹ, thớ mịn và không có mấu như gỗ xoan, gỗ duối hay gỗ sung. Khi biểu diễn, các phường múa rối nước khác thường điều khiển con rối bằng gậy, bằng sào nhưng múa rối nước Đồng Ngư lại điều khiển con rối bằng sào và dây.

Theo nghệ nhân Nguyễn Đăng Dung, để điều khiển được kỹ thuật này, đòi hỏi người biểu diễn phải trải qua quá trình tập luyện rất vất vả, có tay nghề cao, đôi bàn tay dẻo dai, uyển chuyển. Nhờ vậy, người điều khiển có thể đưa rối ra xa sân khấu, đến gần hơn với khán giả đồng thời biểu diễn được nhiều động tác linh hoạt, sống động và đặc biệt có hồn, rất hấp dẫn người xem.

Nghệ thuật múa rối nước Đồng Ngư: “Đặc sản” văn hóa dân gian xứ Kinh Bắc - 2

Những con rối đa dạng, tinh xảo dưới tay nghề chế tác tài hoa của các nghệ nhân Đồng Ngư. Ảnh: Phạm Hằng 

Với mỗi phường rối, tích trò chính là cái hồn, cốt làm nên nét độc đáo, đặc sắc của mỗi vùng, mỗi phường. Với sự tâm huyết của các thế hệ người làng Đồng Ngư, nghệ thuật rối của làng đang phát triển tốt, thể hiện qua lịch biểu diễn đều đặn của các phường rối nơi đây. Hơn 200 tích trò cổ, hơn 200 loại con rối đã được khôi phục.

“Muốn tạo hình một con rối phải nắm được con rối là chú Tễu hay là nhân vật nào và phải có kích thước, biểu cảm riêng. Tễu thì tươi cười, nhí nhảnh, còn những nhân vật hát quan họ thì chú trọng đến quần áo, màu sắc trang trí, cho đúng với người hát. Bên cạnh đó người thợ phái kiên trì, bền bỉ, khéo léo khi tạo con rối”.

Theo tục lệ xưa, trước khi bước vào biểu diễn, phường rối phải làm lễ xin phép Tổ nghề và Thành hoàng làng. Nghi lễ diễn ra hết sức trang nghiêm do một người uy tín của phường rối đảm nhiệm. Nơi biểu diễn múa rối nước thường được tổ chức tại thủy đình của làng.

Chủ đề biểu diễn múa rối nước làng Đồng Ngư thường là các cảnh sinh hoạt đời thường của người nông dân hay chủ đề về lễ hội. Sau màn Tễu dạo đầu là các tiết mục chăn trâu thổi sáo, cấy cày, múa rồng, chọi trâu, câu ếch, cày bừa cấy hái, đánh cá úp nơm, rước kiệu, đánh đu mời trầu, hát Quan họ… Trong quá trình biểu diễn, người điều khiển rối cũng là người đọc lời thoại cho nhân vật.

Nghệ thuật múa rối nước Đồng Ngư: “Đặc sản” văn hóa dân gian xứ Kinh Bắc - 3

Tạo hình nhân vật chú Tễu của phường rối nước Đồng Ngư. Ảnh: Phạm Hằng 

Múa rối nước Đồng Ngư không chỉ độc đáo bởi những tích trò mà còn cuốn hút người xem bằng những làn điệu dân ca quan họ mượt mà, đằm thắm, không làng múa rối nước nào có được. Tiếng trống, tiếng tù và, tiếng mõ, đàn nguyệt, đàn tranh được cất lên, hòa quyện cùng những làn điệu Dân ca Quan họ ngọt ngào của vùng đất Kinh Bắc - loại hình nghệ thuật độc đáo và duy nhất chỉ có ở Bắc Ninh.

Những liền anh, liền chị bằng tiếng gõ nhịp nhàng trong từng câu hát đi mời trầu khán giả, thể hiện tình cảm, sự hiếu khách của người Quan họ càng gây được sự hứng khởi, cuốn hút khán giả đến xem đông hơn trong các buổi biểu diễn.

Nhiều thế hệ nghệ nhân biểu diễn múa rối nước của làng Đồng Ngư đã gắn bó cả cuộc đời mình cho việc khôi phục, duy trì và đào tạo, hướng dẫn cho thế hệ trẻ những kỹ năng của môn nghệ thuật truyền thống có lịch sử hàng trăm năm này. Với họ việc biểu diễn và truyền nghề cho các thế hệ kế cận không chỉ vì tình yêu với nghệ thuật múa rối của cha ông, mà đó còn là niềm tự hào, là trách nhiệm với cộng đồng với những giá trị độc đáo đặc sắc, chỉ có riêng ở phường rối vùng Kinh Bắc này.

“Cái nghề này cho tôi đam mê và thích thú, cứ xuống ao là dân làng đổ ra xem, mọi người ở các nơi đến xem, lúc đấy tôi thấy vui lắm. Biểu diễn được rối nước không khó, nhưng để làm cho con rối có “hồn” thì là việc không dễ. Yếu tố tiên quyết để “thổi hồn” vào những vật vô tri là phải có lòng đam mê, có những người gắn bó nhiều năm nhưng không bao giờ diễn hay được”, nghệ nhân Nguyễn Đăng Dung cho hay.

Những năm đầu hoạt động, phường rối Đồng Ngư chủ yếu phục vụ nhân dân trong các dịp lễ hội của làng và các xã trong huyện, với các trò như đốt pháo bật cờ, mời trầu, vào chùa, đánh đu, chăn trâu thổi sáo, úp nơm bắt cá… Ngày nay không chỉ bảo tồn và phát triển những trò cổ, những nghệ sĩ rối nước Đồng Ngư còn sáng tạo ra những tích trò mới thu hút người xem và đó là mạch nguồn để múa rối nước Đồng Ngư trường tồn và vang danh mãi.

Trải qua bao thăng trầm, với sự nhiệt tình, tâm huyết của các nghệ nhân, nay nghề múa rối nước Đồng Ngư đã đi vào quy củ, chuyên nghiệp, thành đoàn, thành phường để vượt khỏi “lũy tre làng”, mang theo bản sắc quê hương Bắc Ninh - Kinh Bắc đến mọi miền của tổ quốc, quảng bá nghệ thuật truyền thần cho những con rối và lan tỏa Dân ca Quan họ Bắc Ninh thông qua các buổi biểu diễn tại nhiều Liên hoan sân khấu múa rối toàn quốc và đạt được những giải thưởng cao.

Rối nước Đồng Ngư cũng được rất nhiều khán giả trong và ngoài tỉnh đón nhận, “đất diễn” cũng rộng hơn, không chỉ trong huyện, trong tỉnh mà vươn ra cả các lễ hội văn hóa lớn ở tỉnh, thành bạn như Hưng Yên, Quảng Ninh, Hà Nội và cả trong các bảo tàng…

Là lớp người đi sau, nghệ nhân Nguyễn Đăng Dung luôn cảm thấy trân quý những giá trị văn hóa truyền thống mà thế hệ tiền bối đã dày công gây dựng. Đó thực sự là những tinh hoa, là bản sắc độc đáo mà thế hệ của ông và con cháu mai sau cần phải giữ gìn. Vì vậy, điều mà các nghệ nhân có tuổi hiện nay vẫn đau đáu là làm sao để bảo tồn được nghề cổ, để những sân khấu rối nước sẽ đều đặn “sáng đèn”, rối nước Đồng Ngư sẽ được lưu truyền và vang xa…

Phạm Hằng

Tin liên quan

Tin mới nhất