Họ Trịnh trong tiến trình lịch sử Việt Nam: Hào khí, di sản và ý nghĩa đương đại

Thanh Hóa, nơi phát tích của nhiều vương triều và danh tướng trong lịch sử dân tộc đã trở thành địa điểm khám phá đầy ý nghĩa trong hành trình điền dã của Ban biên soạn Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Họ Trịnh trong tiến trình lịch sử Việt Nam. Trong tiết trời đầu tháng tám, đoàn điền dã đã thực hiện một chuyến đi giàu cảm xúc và giàu giá trị tư liệu với những điểm dừng chân đặc biệt như: Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa; Phủ chúa Trịnh; Nghè Vẹt; Đền thờ Hiển Khánh Vương Trịnh Khả; Lăng mộ Triết vương Trịnh Tùng. Những địa điểm lưu giữ tinh thần và di sản quý báu của dòng họ Trịnh trong dòng chảy lịch sử Việt Nam.

Chuyến đi điền dã Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Họ Trịnh trong tiến trình lịch sử Việt Nam nhận được sự phối hợp và hỗ trợ từ phía Bảo tàng Lịch sử Thanh Hóa, Trường Đại học Hồng Đức, một số nhà nghiên cứu độc lập, sự hiện diện của lãnh đạo địa phương và đại diện một số chi họ Trịnh đang sinh sống tại Thanh Hóa như: Th.s Trịnh Đình Dương - Giám đốc Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa - Phó Chủ tịch Hội đồng họ Trịnh tỉnh Thanh Hóa; bà Trịnh Thị Nga - Phó Chủ tịch Hội đồng họ Trịnh tỉnh Thanh Hóa; ông Trịnh Văn Anh - Phó Chủ tịch Hội đồng họ Trịnh tỉnh Thanh Hóa; ông Trịnh Văn Vĩnh - Tổng Thư ký Hội đồng họ Trịnh tỉnh Thanh Hóa; ông Trịnh Xuân Thành - Phó Tổng Thư ký Hội đồng họ Trịnh tỉnh Thanh Hóa. Đây không chỉ là hoạt động khảo sát, nghiên cứu thực địa nhằm chuẩn bị tư liệu khoa học cho Hội thảo sắp tới, mà còn là dịp tri ân, dâng hương tưởng niệm các vị tiền nhân, những người đã góp phần hình thành nên một giai đoạn lịch sử đặc sắc của dân tộc. Chúng ta trở về nơi cội nguồn của tổ tiên họ Trịnh, chiêm bái, ngưỡng vọng, mang theo những câu chuyện không chỉ để kể lại, mà để sống tiếp, để truyền lại cho thế hệ mai sau.

 Đoàn công tác tại Bảo tàng Thanh Hóa.

Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Họ Trịnh trong tiến trình lịch sử Việt Nam là một công trình biên soạn công phu về văn hóa lịch sử với những đóng góp toàn diện của dòng họ Trịnh Việt Nam trong tiến trình lịch sử của các nhà khoa học, nhà nghiên cứu, nhà văn, nhà thơ; tập hợp tinh hoa, tri thức và tình cảm của bao thế hệ con cháu họ Trịnh với tiền nhân và với quê hương, đất nước, giáo dục thế hệ trẻ về truyền thống uống nước nhớ nguồn, phát huy các giá trị truyền thống của cha ông. Các chuyến đi điền dã của Ban biên soạn mà mở đầu là chuyến đi Hưng Yên, tiếp đó là Thanh Hóa chính là một bước quan trọng để bảo đảm tính chính xác, khách quan, đồng thời làm phong phú thêm các minh chứng, câu chuyện thực tế, tăng tính hấp dẫn và giá trị lâu dài cho các bài viết, tham luận.

Bên cạnh đó, việc trực tiếp tham quan, trải nghiệm, dâng hương đến các di tích, khu vực linh thiêng giúp mỗi thành viên hiểu hơn về chiều sâu văn hóa, khí phách và những đóng góp căn bản của họ Trịnh Việt Nam trong tiến trình dựng nước và giữ nước. 

Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa - Nơi khởi đầu về hành trình cội nguồn

Mở đầu chuyến đi điền dã là Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa - nơi quy tụ hàng ngàn hiện vật quý giá phản ánh bề dày văn hóa, lịch sử của vùng đất xứ Thanh. Tại đây, đoàn đã được trực tiếp tiếp cận những tư liệu thời Lê trung hưng với các khu vực thời gian, không gian văn hóa lịch sử, cảm nhận rõ nét vị thế và những đóng góp toàn diện của họ Trịnh trong tiến trình kiến thiết quốc gia.

PGS.TS Hỏa Diệu Thúy và Th.s Trịnh Đình Dương - Giám đốc Bảo tàng Thanh Hóa đã cung cấp cho Ban Biên soạn một số phiên bản sách, các nguồn tài liệu về họ Trịnh Việt Nam vô cùng quý giá như: Mười hai đời chúa Trịnh và lễ hội Phủ chúa (NXB Thanh Hóa, 2009); Chúa Trịnh, vị trí và vai trò trong lịch sử (1995); Thanh Hóa tỉnh Vĩnh Lộc huyện Chí (NXB Thanh Hóa, 2010); Họ Trịnh - dòng ngoại tộc Lê Thái Tổ (NXB Thanh Niên); Thơ văn Phủ chúa Trịnh (NXB Văn hóa và Thông tin);…

Phát biểu tại buổi làm việc, ông Trịnh Đình Dương chia sẻ: “Phủ Chúa Trịnh không chỉ là di tích khảo cổ hay dấu tích quyền lực, mà còn là một phần hồn cốt của xứ Thanh. Việc chúng ta trở về đây, thắp nén tâm nhang trước anh linh các vị Chúa là thể hiện đạo lý Uống nước nhớ nguồn, đồng thời cũng là một sự khởi đầu tâm linh cho hành trình khoa học đang chuẩn bị phía trước.”

Tại buổi làm việc, Nhà văn Phùng Văn Khai - Trưởng Ban biên soạn Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Họ Trịnh trong tiến trình lịch sử Việt Nam khẳng định: “Chuyến trở về cội nguồn hôm nay không chỉ là hành trình tri ân, mà còn là dịp để chúng ta kết nối lịch sử với hiện tại, góp nhặt những tư liệu sống động từ thực địa và ký ức cộng đồng. Đó chính là nền tảng tinh thần và thao tác học thuật để kỷ yếu không chỉ là một ấn phẩm khoa học, mà còn là cuốn sách tâm huyết, nhân văn, hướng đến sự công bằng và khách quan trong đánh giá, nhìn nhận về họ Trịnh.”

Tiếp đó, ông Trịnh Văn Anh - Phó Chủ tịch Hội đồng họ Trịnh tỉnh Thanh Hóa xúc động và bày tỏ lòng biết ơn tiên tổ, gửi lời cảm ơn và sẵn sàng giúp đỡ đoàn công tác: “Dù dòng chảy lịch sử đã đưa đẩy họ Trịnh qua nhiều bến bờ thịnh - suy, nhưng hôm nay, được hội ngộ tại đất tổ, chúng tôi thấy ấm lòng vì truyền thống vẫn được nhắc nhớ, nghiên cứu, và tôn vinh một cách khách quan, khoa học”.

Ông Trịnh Xuân Thành - Phó Tổng Thư ký Hội đồng họ Trịnh tỉnh Thanh Hóa, hậu duệ Trịnh gia xúc động nói:“Tổ tiên từng góp phần dựng xây quốc gia, hôm nay con cháu không dám đòi hỏi điều gì, chỉ mong được sống đúng với truyền thống, gìn giữ những giá trị tinh thần và đạo lý của tổ tiên”.

Đại diện Bảo tàng Lịch sử Thanh Hóa đặc biệt nhấn mạnh công tác bảo tồn và phát huy giá trị di tích Phủ Chúa Trịnh cũng được đặt ra như một ưu tiên. Theo ông Trịnh Đình Dương, hiện nay, một số hạng mục đã xuống cấp, trong khi tư liệu về khu di tích vẫn còn rời rạc, chưa được hệ thống hóa đầy đủ. Do đó, buổi điền dã là cơ hội quý giá để các nhà nghiên cứu đóng góp ý kiến, đồng thời đề xuất một lộ trình bảo tồn bền vững gắn với phát triển du lịch văn hóa.

Phủ Chúa Trịnh - Vết tích vương quyền một thuở

Tiếp theo, đoàn điền dã di chuyển đến Phủ chúa Trịnh - di tích đánh dấu sự tồn tại của nhà Trịnh trong một giai đoạn lịch sử đặc biệt của lịch sử Việt Nam là “Vua Lê - Chúa Trịnh”. Phủ chúa Trịnh từng là trung tâm điều hành đất nước, nơi chúa Trịnh ra quyết sách trọng đại, nơi quần thần tụ họp, nơi trống canh dồn dập dưới mái điện… Nơi đây như một cuốn sử sống mở ra trước mắt chúng tôi. Trong ánh sáng vàng của gian chính, những bản dập sắc phong, chân dung các Chúa Trịnh, các hiện vật… tất cả hiện lên như một đoạn phim quay chậm của lịch sử.

 Đoàn công tác tại Phủ Chúa Trịnh.

Tại khu vực Phủ Chúa Trịnh - trung tâm hành chính và nơi ở của Chúa Trịnh thời kỳ đầu, đoàn đã tổ chức lễ dâng hương trang trọng. Trong không khí trang nghiêm, những nén nhang được thắp lên trước điện thờ các vị Chúa, như Trịnh Kiểm, Trịnh Tùng, Trịnh Tráng… thể hiện lòng tri ân và tưởng nhớ đối với những đóng góp to lớn của họ trong việc bảo vệ nền độc lập dân tộc, duy trì sự ổn định chính trị thời Lê - Trịnh.

Dù phủ chúa hiện tại không còn nguyên vẹn, nhưng qua hệ thống nền móng, những khu vực tường gạch cổ và tư liệu khảo cổ, đoàn điền dã vẫn hình dung được phần nào quy mô uy nghi của nơi từng là trung tâm quyền lục lớn nhất thời Vua Lê - Chúa Trịnh. Tại đây, câu chuyện về các Chúa Trịnh: Trịnh Kiểm, Trịnh Tùng, Trịnh Tráng, Trịnh Căn, Trịnh Cương, Trịnh Sâm,... được gợi lại một cách sinh động và xúc động.

Ông Trịnh Hạ - người gắn bó nhiều năm với việc gìn giữ Phủ Chúa Trịnh ở địa phương - chia sẻ thêm: “Chúng tôi mong rằng, sau Hội thảo sắp tới, Nhà nước và giới sử học sẽ có định hướng cụ thể hơn trong việc tu bổ, nâng tầm di tích Phủ Chúa Trịnh, để nơi đây trở thành địa chỉ văn hóa - tâm linh tiêu biểu không chỉ của Thanh Hóa mà còn của cả nước”.

Nghè Vẹt - nơi linh thiêng kết nối dân gian và chính sử

Nghè Vẹt, là nơi phát tích của họ Trịnh, đây cũng là một trong những điểm dừng chân linh thiêng trong chuyến đi điền dã. Với quy mô khá khiêm tốn nhưng vô cùng linh thiêng, Nghè Vẹt là không gian kết tinh của tín ngưỡng dân gian, của lịch sử, và của lòng biết ơn tổ tiên, tiên nhân của các thế hệ. Tại đây, đoàn điền dã đã thắp hương tưởng niệm, lắng nghe các bậc cao niên kể lại những truyền thuyết, giai thoại về buổi đầu dựng nghiệp của dòng họ - từ người khai sáng Trịnh Quốc Công cho đến các chúa Trịnh về sau.

Tại Nghè Vẹt, giữa khói hương nghi ngút và tiếng tụng niệm, chúng tôi nhận ra một điều: lịch sử không chỉ sống trong sách vở, mà còn sống trong tâm thức nhân dân. Người dân thờ họ Trịnh không chỉ vì họ từng là người trị quốc, mà còn bởi lòng tôn kính những người “ăn ở có đức, vì dân vì nước”.

Ở đây, sự kết nối giữa tín ngưỡng dân gian và sử học hiện đại trở nên hữu hình. Chúng tôi đã thắp hương, cúi đầu kính cẩn - không chỉ tưởng nhớ tiền nhân, mà còn lắng nghe tiếng vọng của lịch sử.

Đền thờ Hiển Khánh Vương Trịnh Khả - Tượng đài của lòng trung quân, khí phách

Rời Nghè Vẹt, đoàn đến đền thờ Hiển Khánh Vương Trịnh Khả - một trong những công thần khai quốc triều Lê sơ. Đền tọa lạc tại vùng đất Yên Trường - Thọ Xuân - Thanh Hóa - quê hương của ông. Trịnh Khả từng được Lê Lợi trọng dụng, trải qua nhiều thời vua, giữ vị trí then chốt trong triều đình. Đền thờ ông không chỉ là nơi ghi nhận công lao của một bậc hiền tài, mà còn là không gian linh thiêng để hậu thế tri ân và tưởng nhớ. Tấm bia khắc ghi công trạng của ông vẫn còn rõ nét, như một bản tuyên ngôn bất tử về lòng trung quân và tài thao lược.

Ngôi đền thờ Hiển Khánh Vương Trịnh Khả vô cùng trang nghiêm, cổ kính, rợp bóng cây với những dòng hoành phi câu đối rêu phong - chứng tích về một bậc trung thần suốt đời vì nước. 

Lăng mộ Trịnh Tùng - Tượng đài bất diệt giữa đất trời xứ Thanh

Một điểm nhấn đặc biệt của chuyến đi là lăng mộ Trịnh Tùng - vị chúa Trịnh có vị thế, công trạng lớn trong lịch sử Việt Nam thời Lê - Trịnh. Với công lao phò vua, ổn định triều chính và củng cố vai trò của họ Trịnh, Trịnh Tùng là người đặt nền móng cho hơn hai thế kỷ thịnh đạt của chính quyền vua Lê - chúa Trịnh. Lăng mộ tọa lạc trong không gian yên tĩnh, cổ kính, rêu phong phủ kín các bậc đá, mang một dáng vẻ trang nghiêm, là nơi hậu duệ họ Trịnh và các nhà nghiên cứu lịch sử tìm và chiêm bái.

Nhà văn Phùng Văn Khai làm việc với Ban biên soạn Kỷ yếu.

Dù không phải hoàng đế, Trịnh Tùng được sử sách gọi là Người cai trị thực sự của Bắc Hà, là “Chúa có công dẹp loạn, dựng lại cơ đồ”.

Sau lễ dâng hương, đoàn tiếp tục có làm việc và trao đổi học thuật với lãnh đạo PGS.TS Hỏa Diệu Thúy - giảng viên Trường Đại học Hồng Đức và nhóm nghiên cứu. Nội dung tập trung vào việc chuẩn bị tư liệu, hiện vật, góc nhìn sử học để phục vụ cho Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Họ Trịnh trong tiến trình lịch sử Việt Nam, dự kiến diễn ra vào cuối năm 2025.

Phủ Chúa Trịnh là nơi khởi nguyên quyền lực chính trị, quân sự và văn hóa của cả một thời kỳ. Nhưng đáng tiếc là trong nhận thức của nhiều người, hình ảnh họ Trịnh vẫn còn chưa được công bằng bởi một số cách nhìn sai lệch trong lịch sử cận đại. Vì vậy, Hội thảo sắp tới cần góp phần làm sáng tỏ vai trò, công trạng và cả những giới hạn của họ Trịnh một cách công bằng, khoa học.

Chuyến điền dã về Phủ Chúa Trịnh không chỉ đơn thuần là hoạt động khảo sát thực địa, mà còn là điểm khởi đầu đầy cảm hứng cho Kỷ yếu Hội thảo khoa học Họ Trịnh trong tiến trình lịch sử Việt Nam sắp tới - nơi các nhà nghiên cứu trên cả nước sẽ cùng thảo luận, đánh giá khách quan và toàn diện về vị trí của họ Trịnh trong tiến trình phát triển của lịch sử dân tộc Việt Nam.

Kết thúc buổi làm việc, các đại biểu nhất trí tiếp tục duy trì sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên gồm: Bảo tàng tỉnh Thanh Hóa, trường đại học, chính quyền địa phương và con cháu Trịnh tộc để hoàn thiện hệ thống dữ liệu, tư liệu, góp phần tạo nền tảng cho việc tổ chức Hội thảo thành công.

Trong ánh bình minh trải đều lên mái ngói rêu phong cổ kính của Phủ Chúa xưa, tiếng vọng của quá khứ như hòa quyện cùng khát vọng tri thức hôm nay. Đó là một buổi điền dã không chỉ lắng đọng lịch sử mà còn lan tỏa niềm tin vào sự tiếp nối những giá trị văn hóa, đạo lý và học thuật của dân tộc Việt Nam. 

Chuyến đi điền dã đã khép lại, nhưng dư âm của nó vẫn còn đọng lại trong tâm khảm những người tham gia. Chuyến đi này không chỉ dừng lại ở những ghi chép, hình ảnh, những cuộc trò chuyện, mà còn là chất liệu sống, là cảm xúc thực - thứ tạo nên linh hồn cho các bài tham luận. Kỷ yếu Hội thảo Khoa học Họ Trịnh trong tiến trình lịch sử Việt Nam sẽ không chỉ là công trình khoa học thuần túy, mà còn là một nén tâm hương dâng lên tiền nhân - những người con ưu tú của đất nước và của dòng họ Trịnh Việt Nam.

Tuệ Nhã - Bảo Thơ

Sách "Con đường tương lai" từ đề xuất đến ứng dụng trong kỷ nguyên vươn mình

Sách "Con đường tương lai" (Nhà xuất bản Thể thao và Du lịch, 2025) của nhà văn, nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Tuấn ngay...