Đừng vội nói “Không!” với trẻ, bố mẹ vô tình làm tổn thương sự tự tin của con mà không biết

“Mẹ ơi, con muốn tự mặc quần áo, nhưng mẹ nói: "Con chậm lắm, để mẹ làm cho nhanh." "Bố ơi, con muốn chơi cát với bạn", nhưng bố liền ngăn cản: "Bẩn lắm, con không được ra đó." "Con muốn tập đi xe đạp" nhưng đáp lại là: "Nguy hiểm lắm, đợi lớn hơn rồi hãy tập".

Những lời đề nghị tưởng chừng rất nhỏ của trẻ: tự mặc đồ, được chơi, được trải nghiệm, được thử sức, thực chất lại là những tín hiệu quan trọng cho sự phát triển kỹ năng, tính cách và lòng tự tin.

Nhiều bố mẹ vì lo lắng phiền phức, sợ nguy hiểm hoặc sợ con thất bại mà vô thức từ chối. Nhưng mỗi lần từ chối như vậy, trẻ dần đánh mất sự can đảm, sự tự tin và nhu cầu khám phá tự nhiên. Lâu dần, trẻ có thể trở nên rụt rè, phụ thuộc, thiếu chủ động và gặp khó khăn trong giao tiếp xã hội hay khả năng tự lập khi lớn lên.

Các chuyên gia liệt kê bốn yêu cầu quan trọng của trẻ mà bố mẹ không nên vội từ chối. Bởi vì đằng sau những yêu cầu nhỏ chính là hành trình trưởng thành, và việc ngăn cản đôi khi vô tình ảnh hưởng đến cả tương lai của con.

"Con muốn tự làm" (ví dụ: mặc quần áo, ăn uống, dọn dẹp đồ chơi) 

Khi bố mẹ thường xuyên từ chối những nỗ lực “tự làm”, trẻ sẽ dần mất đi cảm giác kiểm soát, nền tảng quan trọng để hình thành sự tự tin.

Bố mẹ có thể xem xét qua một số tình huống:

Trẻ 2 tuổi muốn tự mặc quần áo, nhưng bố mẹ sốt ruột vì con làm chậm: “Con mặc sai rồi, để mẹ làm cho nhanh!” → Trẻ có thể khóc vì bị tước quyền thử.

Trẻ 3 tuổi muốn tự xúc ăn, nhưng bố mẹ sợ bẩn nên chủ động đút: “Há miệng ra nào! Đừng làm đổ!” → Trẻ dễ hình thành thói quen biếng ăn, mất hứng thú với bữa ăn.

Trẻ 4 tuổi muốn tự dọn đồ chơi, nhưng bố mẹ thấy bừa bộn nên vội liền làm thay: “Để mẹ dọn cho gọn!” → Trẻ không còn muốn tự dọn nữa.

Thực tế, khả năng kiểm soát là điểm xuất phát của sự tự tin. Theo Thuyết phát triển tự chủ, trẻ từ 18 tháng trở đi bước vào giai đoạn nhạy cảm với việc “tự làm”. Trẻ háo hức chứng minh “Con tự làm được!”, và mỗi lần bị làm thay, trẻ lại cảm thấy “Con chẳng giỏi việc gì cả”. Lâu dần, trẻ mất đi sự dũng cảm để thử, trở nên phụ thuộc, thụ động và thiếu tự tin.

Trong khi đó, thử – sai – rút kinh nghiệm chính là cách não bộ trẻ phát triển tốt. Các nghiên cứu thần kinh học cho thấy: khi trẻ tự mặc đồ, tự xúc ăn, tự cất đồ, não sẽ hình thành các kết nối “hành động – kết quả” (ví dụ: “Giữ chặt cái thìa thì cơm không rơi”). Những kết nối này bền vững và hiệu quả hơn nhiều so với việc bố mẹ liên tục hướng dẫn bằng lời.

Vậy bố mẹ có thể hỗ trợ trẻ thế nào?

Cho phép chậm – cho phép bừa bộn

Khi trẻ mặc đồ chậm, đừng vội thúc giục: “Nhanh lên, kẻo muộn!” Hãy nói: “Con muốn mặc áo hay quần trước? Mẹ ở đây nếu con cần giúp.”

Khi trẻ làm đổ thức ăn, đừng vội trách: “Lại làm đổ nữa rồi!” Hãy trấn an: “Không sao, mình cùng lau. Lần sau con thử giữ thìa thẳng hơn nhé.”

Khuyến khích, thay thế ít hơn

Khi trẻ dọn đồ chưa gọn, thay vì làm thay, hãy khen: “Con cất được nhiều khối vào hộp rồi, giỏi lắm!” Khen sự nỗ lực giúp trẻ duy trì mong muốn tự làm.

Trao cho trẻ quyền lựa chọn

Những lựa chọn nhỏ tạo ra cảm giác lớn về sự kiểm soát:

“Hôm nay con muốn mặc áo đỏ hay xanh?”

“Con muốn tự xúc hay mẹ hỗ trợ một chút?”

Khi trẻ được quyền quyết định, cảm thấy mình có giá trị và trở nên tự tin hơn.

"Con muốn chơi với bạn" (ví dụ: chơi cát, chơi bùn, chia sẻ đồ chơi) 

Trẻ muốn chơi nhà với bạn, bố mẹ liền ngăn: “Đừng chơi với bạn đó”

Trẻ muốn nghịch cát, bố mẹ lo lắng: “Bẩn lắm! Con mà đi là ốm đấy!” 

Trẻ muốn chia sẻ đồ chơi, bố mẹ ngăn cản: “Đó là đồ của con, đừng cho ai cả!”

Các nghiên cứu trong tâm lý học phát triển chỉ ra rằng, trẻ từ 3 đến 6 tuổi là giai đoạn nhạy cảm về xã hội. Đây là thời điểm trẻ học cách kết bạn, hợp tác, chờ lượt, chia sẻ và giải quyết mâu thuẫn. Nếu bố mẹ thường xuyên hạn chế con tương tác, trẻ sẽ bỏ lỡ cơ hội học kỹ năng xã hội, dễ trở nên rụt rè, khó hòa nhập hoặc thiếu tự tin khi trưởng thành.

Theo chuyên gia giáo dục, các hoạt động như nghịch nước, xúc cát còn kích thích mạnh các giác quan (xúc giác, thị giác, thính giác), giúp não bộ kết nối tốt hơn và thúc đẩy khả năng sáng tạo. Khi bố mẹ ngăn vì “sợ bẩn”, thực chất là đang hạn chế nhu cầu khám phá tự nhiên của trẻ.

Bố mẹ có thể hỗ trợ con theo cách đúng đắn hơn:

Đừng vội chọn bạn giúp con

Trừ khi bạn bè có hành vi nguy hiểm (đánh, cắn…).

Hãy hỏi: “Con thấy vui khi chơi với bạn không?” “Bạn ấy có làm điều gì khiến con khó chịu không?” Và hướng dẫn trẻ tự đánh giá.

Chuẩn bị trước khi con muốn chơi bùn, cát, mưa...

Thay vì cấm:

Cho con mặc quần áo cũ.

Mang găng tay, dép nhựa.

Rửa tay, thay đồ sau khi chơi.

Khi con muốn chia sẻ đồ chơi, hãy gợi mở: “Con muốn chơi món này cùng bạn không? Nhưng có thể bạn lỡ làm rơi, con có chấp nhận không?” Trao quyền cho trẻ tự quyết định.

Dạy trẻ kỹ năng giao tiếp và giải quyết xung đột

Khi xảy ra tranh giành, bố mẹ có thể hướng dẫn:

“Con có thể nói: ‘Chúng ta chơi chung nhé?’”

“Con chơi 5 phút, rồi đến lượt bạn.”

Dạy trẻ dùng ngôn ngữ thay vì hành động, giúp con xây dựng nền tảng xã hội lành mạnh.

"Con muốn thử những điều mới" (như học đi xe đạp, leo trèo hoặc thử những món ăn mới) 

Theo Thuyết động lực thành tích trong tâm lý học, sự tò mò và hứng thú với điều mới lạ chính là “động lực nội tại” thúc đẩy trẻ học hỏi và phát triển.

Nhưng nếu bố mẹ luôn đáp lại bằng những câu như: “Không được!”, “Nguy hiểm lắm!”, “Đừng thử!”, trẻ sẽ hình thành cảm giác rằng thế giới đầy rủi ro, và dần đánh mất sự dũng cảm để khám phá, trở nên rụt rè, khép kín hơn.

Thực tế, những cuộc phiêu lưu nhỏ trong phạm vi an toàn là liều thuốc nuôi dưỡng khả năng phục hồi và sự kiên cường của trẻ.

Các chuyên gia nhận thấy rằng, khi trẻ trèo lên cầu thang, tập đi xe đạp hoặc thử một hoạt động mới, trải qua chu trình tự nhiên của sự trưởng thành: “thử → thất bại → thử lại”. Chính quá trình vượt qua những khó khăn nhỏ này giúp trẻ hình thành bản lĩnh và tinh thần không bỏ cuộc trong tương lai.

Bố mẹ có thể hỗ trợ con như thế nào?

Phân biệt nguy hiểm và thử thách

Những điều thật sự nguy hiểm (chơi với lửa, chạy ra đường, leo nơi quá cao…) cần phải dừng ngay. Nhưng những thử thách phù hợp với độ tuổi như leo cầu trượt, đi xe thăng bằng, nhảy qua vũng nước… lại nên được khuyến khích.

Hãy đồng hành cùng con bằng lời nhắc an toàn: “Mẹ đang ở đây, con leo từ từ nhé.” Điều này vừa giúp con tự tin, vừa đảm bảo an toàn.

Cho phép trẻ “thất bại” một cách tự nhiên

Nếu trẻ bị ngã khi đang tập đi xe đạp, đừng vội nói: “Thấy chưa! Mẹ bảo con đừng đi rồi mà!” vô tình dập tắt hoàn toàn động lực của trẻ.

Thay vào đó, hãy giúp con nhìn thấy giá trị của nỗ lực: “Hôm nay con đi được xa hơn hôm qua rồi! Ngã không sao, chúng ta thử lại nhé.”

Trẻ cần hiểu rằng thất bại là bình thường, và kiên trì mới dẫn đến tiến bộ.

Khuyến khích con trải nghiệm những điều mới mẻ

Khi con muốn thử một món ăn, trò chơi hay hoạt động mới, bố mẹ có thể nhẹ nhàng nói: “Món này có vị hơi lạ, con thử một miếng xem sao. Nếu không thích thì không cần ăn tiếp.”

Sự cho phép này khiến trẻ cảm thấy an toàn khi khám phá, thay vì sợ bị ép buộc hay bị đánh giá.

"Con muốn bộc lộ cảm xúc của mình" (ví dụ như khóc, tức giận, nói "Con không thích") 

Theo Thuyết trí tuệ cảm xúc, trẻ em càng được phép bộc lộ cảm xúc từ sớm (khóc, tức giận, thất vọng…), thì càng dễ hình thành khả năng nhận diện – diễn đạt – quản lý cảm xúc khi lớn lên.

Ngược lại, nếu cha mẹ thường xuyên phủ nhận cảm xúc của con bằng những câu như: “Đừng khóc!”, “Có gì đâu mà buồn!”, “Con làm quá lên rồi đó”, trẻ sẽ dần tin rằng cảm xúc của mình không quan trọng. Khi lớn hơn, các em có thể chọn cách kìm nén cảm xúc, hoặc phản ứng hung hăng hay tránh né mỗi khi gặp vấn đề.

Các nghiên cứu trong tâm lý học phát triển cho thấy: khi cha mẹ thể hiện sự đồng cảm trước, ví dụ:“Con khóc vì con buồn phải không?”,trẻ sẽ dễ hợp tác hơn. Vì trẻ cảm nhận được rằng: “Cảm xúc của con được lắng nghe, chứ không bị bác bỏ.”

Bố mẹ có thể làm gì?

Ghi nhận cảm xúc trước, hướng dẫn sau

Khi trẻ khóc, hãy ôm và nói: “Mẹ biết con đang buồn, khóc một chút cũng không sao.”

Khi trẻ tức giận, hãy hỏi: “Điều gì khiến con khó chịu? Chúng ta cùng tìm cách giải quyết nhé.” Cách này giúp trẻ hiểu rằng mọi cảm xúc đều hợp lý, chỉ có hành vi là cần điều chỉnh.

Dạy trẻ dùng lời nói thay vì hành động

Thay vì giành đồ chơi, hãy dạy trẻ diễn đạt nhu cầu:“Con có thể nói: ‘Mẹ ơi, con muốn chơi cái này, mẹ đưa con nhé?’”

Kỹ năng dùng ngôn ngữ thay cho hành động bộc phát là nền tảng quan trọng để trẻ giao tiếp tốt và xử lý xung đột sau này.

Tôn trọng cảm xúc “không thích” của trẻ

Nếu trẻ nói: “Con không thích món này.” Đừng vội ép: “Ngon vậy mà! Con phải ăn!”

Thay vào đó: “Con không thích vị này à? Hay mình thử món khác nhé!”

Điều này giúp trẻ hiểu rằng cảm xúc và sở thích của con được tôn trọng, từ đó tự tin hơn trong việc bộc lộ và giải thích cảm xúc của mình.