Nguyễn Phan Chánh, bậc thầy tranh lụa Việt Nam

Đánh giá về tài năng hội họa của Nguyễn Phan Chánh, họa sĩ Trịnh Cung cho rằng: "… là một người đã tạo ra một diện mạo tranh lụa Việt Nam không lẫn vào bất kỳ một phong cách nào đối với các nước có nền tranh lụa lớn nhất thế giới như Trung Hoa và Nhật Bản. Trong sáng tạo nghệ thuật, tạo dựng một phong cách riêng, hay hơn thế nữa là một trường phái, là điều hiếm hoi, Nguyễn Phan Chánh là một hiện tượng xuất chúng của hội họa Việt Nam cũng như Nguyễn Gia Trí với sơn mài".

Chân dung họa sĩ Nguyễn Phan Chánh

Ông sinh năm 1892, tại Thạch Hà, Hà Tĩnh, thuở nhỏ, Nguyễn Phan Chánh với bút hiệu là Hồng Nam (một sự gợi nhắc đến quê hương ở phía Nam núi Hồng Lĩnh), được gia đình cho theo học chữ Nho và nghệ thuật thư pháp. Hơn mười tuổi, cậu bé Chánh đã nổi tiếng khắp vùng là người hay chữ và viết chữ Thảo đẹp.

Năm 14 tuổi, Nguyễn Phan Chánh đã kiếm được những đồng tiền đầu tiên phụ giúp gia đình nhờ việc viết chữ, vẽ tranh thờ và tranh cuộn bán tại các phiên chợ quê. Cùng với đam mê cháy bỏng về nghệ thuật thư pháp, hình ảnh về miền quê nghèo và cuộc sống nông thôn Việt Nam in dấu trong tâm trí của Nguyễn Phan Chánh, để rồi sau này trở thành một "nỗi ám ảnh nghệ thuật", in dấu trong tất cả sáng tác của ông về sau này.

Họa sĩ Nguyễn Phan Chánh và các con cháu.

Năm 1922, Nguyễn Phan Chánh tốt nghiệp Trường Cao đẳng Sư phạm Đông Ba, Huế nhưng không theo nghề dạy học. Năm 1925, khi Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương (một thành viên của Đại học Đông Dương) chiêu sinh khoá đầu tiên, Nguyễn Phan Chánh là người duy nhất thuộc dải đất miền Trung đỗ vào khoá 1 (1925 - 1930). Cùng vào học với cậu sinh viên Chánh năm đó còn có 7 sinh viên khác, gồm: Lê Văn Đệ, Mai Trung Thứ, Lê Phổ, Công Văn Trung, George Khánh, Nguyễn Tường Tam và Lê Ang Phạm. Nguyễn Tường Tam (nhà văn Nhất Linh) và Lê Ang Phạm bỏ dở không theo học đến khi tốt nghiệp.

Bức tranh lụa nổi tiếng “Chơi ô ăn quan” của danh họa Nguyễn Phan Chánh (1892-1984).

Danh họa Nguyễn Phan Chánh là một trong ít những họa sĩ có tranh đấu giá đắt nhất của Việt Nam. Tại cuộc đấu giá do Christie's International tổ chức ở Hồng Kông ngày 25/5/2015, bức "Người bán gạo" (La Marchand de Riz) vẽ từ năm 1932 của ông được bán với giá 3,03 triệu HKD (hơn 8 tỷ VND), được xem là giá bán kỷ lục của tranh do họa sĩ Việt Nam vẽ.

Tác phẩm: Người Bán Gạo của họa sĩ Phan Chánh, tranh lụa, sáng tác năm 1932, kích thước 64,5 * 50,5cm

Tại phiên đấu giá Nghệ thuật Á châu thế kỷ 20 diễn ra vào tối ngày 27/5 tại nhà đấu giá Christie’s Hồng Kông, bức tranh lụa Em bé cho chim ăn của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh đã được bán với giá 6,7 triệu HKD (gần 20 tỷ đồng).

Trong phiên đấu giá, tranh Việt có 21 lô được rao bán, là tác phẩm của các họa sĩ thuộc thời kỳ mỹ thuật Đông Dương như Nguyễn Phan Chánh, Vũ Cao Đàm, Mai Trung Thứ, Nguyễn Tư Nghiêm, Hoàng Tích Chù, Lương Xuân Nhị, Tôn Thất Đào…

Bức Em bé bên chú chim (Enfant à l’oiseau) của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh có giá dự kiến từ 127.983 USD đến 204.774 USD. Cuối cùng, bức họa đã được nâng giá lên 6,7 triệu HKD, tương đương 853.921 USD (gần 20 tỷ đồng). Đây là bức tranh của một họa sĩ Việt Nam được bán với giá cao nhất từ trước đến nay tại nhà đấu giá Christie cũng như trên sàn đấu giá quốc tế.

Bức tranh “Em bé cho chim ăn” của Nguyễn Phan Chánh được bán với giá gần 20 tỷ đồng.

Mong muốn ban đầu của những người sáng lập Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương là đào tạo những thầy giáo dạy vẽ cho học trò các trường kỹ thuật, trường dạy nghề và trường trung học phổ thông tại xứ thuộc địa. Ba năm đầu, các sinh viên khoá 1 của Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương được tiếp cận theo một chương trình "hoàn toàn Pháp", với kỹ thuật và phương pháp tạo hình phương Tây.

Suốt thời gian ở Việt Nam, với nhãn quan của một người biết trân trọng giá trị nghệ thuật bản địa truyền thống, năm 1929, lần đầu tiên ông Hiệu trưởng Victor Tardieu đã đưa nghệ thuật vẽ tranh lụa vào giảng dạy tại nhà trường. Đó cũng chính là lần đầu tiên, cậu sinh viên năm thứ tư Nguyễn Phan Chánh tiếp xúc với nghệ thuật vẽ trên lụa. Mối duyên kết se tên tuổi Nguyễn Phan Chánh cùng dòng tranh lụa Việt Nam cũng được tạo dựng từ đó. Chính ông hiệu trưởng Victor Tardieu là người vốn không đánh giá cao khả năng vẽ tranh sơn dầu của Nguyễn Phan Chánh nhưng đã thật sự bị khuất phục bởi khả năng vẽ lụa điêu luyện của cậu sinh viên này.

Trong tất cả các sáng tác của Nguyễn Phan Chánh, mỗi tác phẩm đều có một bài thơ viết kiểu chữ Thảo rất đẹp bên cạnh. Thơ, họa và thư pháp luôn song hành cùng nhau, hỗ trợ và tôn lên vẻ đẹp của nhau trong mỗi bức tranh của ông. Nguyễn Phan Chánh là họa sĩ Việt Nam duy nhất ưa dùng chữ Nho trong tất cả các tác phẩm của mình.

Trong tranh của Nguyễn Phan Chánh thì hội họa mô tả đề tài của tranh, thi ca nói về tâm sự của người họa sĩ. Đôi khi thơ trên tranh của Nguyễn Phan Chánh còn mang một giá trị độc lập, không liên quan nhiều đến nội dung tranh. Nguyễn Phan Chánh gợi cho người ta nhớ đến những mẫu mực của nghệ thuật cổ điển phương Đông và phương pháp tạo hình phương Tây. Ông được xem là một hiện tượng khá đặc biệt của nên hội họa Việt Nam, thành công vang dội ngay từ tác phẩm đầu tiên. "Chơi ô ăn quan" - tác phẩm đầu tay của ông đã trở thành một trong những mẫu mực của hội họa Việt Nam.

Là một họa sĩ được đào tạo bài bản theo chương trình của Châu Âu nhưng tâm hồn Việt và tính cách Việt trong con người Nguyễn Phan Chánh không bị "đồng hoá". Nguyễn Phan Chánh tiếp nhận ảnh hưởng ở nghệ thuật tạo hình phương Tây khi xây dựng tác phẩm của mình nhưng nội dung của tác phẩm thấm đượm tinh thần phương Đông.

Nông thôn Việt Nam là mảng đề tài lớn, bảo lưu nhiều hơn cả những tinh hoa của dân tộc thể hiện qua những nét sinh hoạt, những tập tục và cảnh trí thiên nhiên. Phương thức chọn nhân vật của Nguyễn Phan Chánh là một lối thể hiện tính cách của ông. Ông thường tập trung vẽ phụ nữ, trẻ em với những cảnh sinh hoạt thường nhật của nông thôn Việt Nam...

Đó chính là mảng đề tài được thể hiện xuyên suốt các tác phẩm của Nguyễn Phan Chánh những năm 1930 đến 1945. "Chơi ô ăn quan", "Em bé cho chim ăn", "Đi cày", "Đi cấy", "Rửa rau cầu ao", "Lên đồng", "Trốn tìm", "Chim sổ lồng", "Chị em đùa cá",… là những tác phẩm nổi tiếng, sống mãi với thời gian, được sáng tác trong thời kỳ này. Tranh của ông chứa đựng sự sung mãn và biến ảo trong từng nét vẽ.

Ông đặc biệt chú ý đến đến cách làm dịu tan hình thể trên nền phẳng, tạo ra sức khái quát cao. Tranh của Nguyễn Phan Chánh thường sử dụng các màu: nâu, đen, trắng vỏ trứng, xám, đỏ bã trầu,… Nghệ thuật sử dụng màu sắc trong tranh ông điêu luyện đến độ tạo cảm giác như có sự chuyển động giữa đối tượng và nền, ngăn bởi những nét buông mảnh và dịu.

Trong những năm kháng chiến chống Pháp, từ năm 1945 đến năm 1954, Nguyễn Phan Chánh tạm thời xa những tấm lụa thân yêu của mình, vì trong vùng kháng chiến nơi họa sĩ ở bấy giờ, không có lụa dùng cho tranh. Với tinh thần kháng chiến cứu nước và nghệ thuật vẽ tranh dân gian, Nguyễn Phan Chánh đã vẽ tranh cổ động và áp phích về đề tài chống thực dân.

Sau hiệp định Giơnevơ, Nguyễn Phan Chánh trở về Hà Nội, trở về với những vuông lụa. Những năm tháng sau ngày Hà Nội được tiếp quản, Nguyễn Phan Chánh liên tục sáng tác, với số lượng tranh gấp nhiều lần những năm đầu sáng tác. Tranh của ông sau này xuất hiện nhiều nhân vật hơn, màu sắc được nới rộng và sáng hơn. Các màu xanh lục tươi, xanh lam tươi, đỏ tươi xuất hiện. Hình ảnh những người nông dân trong tranh của ông được nhìn từ góc độ mới với một thế giới quan mới.

Từ năm 1955 đến những năm 1970 sau này, bút pháp tả thực của Nguyễn Phan Chánh được trang bị thêm những nguyên lý của phương pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa. "Trăng tỏ", "Trăng lu, "Chiều về tắm cho con", "Sau giờ trực chiến", "Đi chống hạn, "Đan mây", "Bữa cơm mùa thắng lợi",… là những tác phẩm được ông sáng tác trong thời kỳ này.

Với những thành tựu vang dội trong sự nghiệp sáng tác, Nguyễn Phan Chánh được mời tham gia giảng dạy Mỹ thuật tại một số trường học, trong đó có Trường Bưởi và Trường Đại học Mỹ thuật Hà Nội (1955). Bằng những kinh nghiệm và sự nhiệt huyết trong sáng tạo nghệ thuật, ông đã góp phần đào tạo nhiều thế hệ họa sĩ Việt Nam sau này.

Suốt cuộc đời làm nghệ thuật, Nguyễn Phan Chánh đã để lại một sự nghiệp đồ sộ với số lượng ước khoảng trên 170 tác phẩm. Mỗi tác phẩm của ông đều gợi nhắc tên người sáng tác - Nguyễn Phan Chánh - cùng trường phái tranh lụa Việt Nam. Với những đóng góp to lớn và mang tính tiên phong của ông trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam, năm 1996, ông đã vinh dự được Đảng và Nhà nước truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh.

Đến nay, Nguyễn Phan Chánh đã trở về cõi thiên thu 20 năm có lẻ nhưng tính cách và con người chất phác, hồn hậu của ông vẫn in sâu trong trái tim những người sống quanh ông, những người đã từng tiếp xúc với ông. Những đứa trẻ đã từng sống tại ngôi nhà 65 phố Nguyễn Thái Học trước đây - nay có người lên ông, lên bà - vẫn in đậm trong tâm khảm hình ảnh người họa sĩ quắc thước Nguyễn Phan Chánh thường đùa vui cùng đám trẻ trong khu tập thể.

Nhớ về cha mình, nhà văn Nguyệt Tú thường nhớ đến hình ảnh ông say sưa bên giá vẽ và quên mất thời gian để dành trọn mình cho sáng tạo nghệ thuật. Bất chợt gặp một thời khắc tạo cảm hứng cho sáng tạo nghệ thuật, Nguyễn Phan Chánh thường sống hết mình cho những thời điểm quý giá ấy. Nhớ về một lần làm mẫu cho họa sĩ Nguyễn Phan Chánh vẽ bức "Trốn tìm", nhà văn Nguyệt Tú kể: "Chỉ nhớ rằng, tôi đã phải ngồi đến mỏi tê cả hai chân.

Thỉnh thoảng, cha tôi lại động viên: "Con cố gắng chút nữa thôi để cha vẽ nốt những nếp gấp của tà áo trắng con ạ". Tôi ngoan ngoãn làm theo ý cha. Nhìn trên bức phác thảo chì than, chỉ thấy những nét vẽ chi chít nhưng lúc đã hoàn thành thì nét vẽ trông thật tài tình. Người xem tranh rất thích những nếp gấp màu trắng sinh động ở tà áo của cô gái ngồi trốn. Khi cha vẽ xong, chúng tôi sững sờ nhìn bức tranh, không nhận ra hai thiếu nữ trong tranh chính là mình…"

Dù chỉ được chiêm ngưỡng những tác phẩm của Nguyễn Phan Chánh đồng thời đọc những bài viết về ông qua sách ảnh và Internet, chúng ta có thể tự lý giải vì sao có người gọi Nguyễn Phan Chánh là người tiên phong chiết trung phương pháp tạo hình Phương Tây và họa pháp tranh lụa phương Đông.

Nguyễn Phan Chánh là người đầu tiên tạo nên diện mạo tranh lụa Việt Nam, sánh vai cùng các nền mỹ thuật uy tín và lâu đời trên thế giới.

Pv (Tổng hợp)

Họa sĩ Lê Quốc Lộc - Báu vật quốc gia

Lê Quốc Lộc là một họa sĩ được đánh giá cao về chuyên môn, khả năng sáng tạo và luôn mang lại cho người xem tranh một...