Hoa xoan trong miền ký ức

Trong sách tập đọc Tiếng Việt vỡ lòng ngày xưa có bài thơ “Hoa xoan” tôi không còn nhớ tác giả nhưng tôi vẫn thuộc lòng bài thơ đó đến tận bây giờ. Trong đó có những câu mà tôi rất thích:

“Ngày vui chim đến tìm mồi

Đêm từng đám lá trăng ngời nhô lên”

và

“Hoa xoan nở tím ngọt ngào

Gió đưa từng cánh đậu vào sách em”

Hoa xoan gắn liền với tuổi thơ tôi. Ngày ấy, mỗi độ xuân về, làng quê tôi hoa xoan lại nở rộ khắp mọi ngõ ngách trong làng. Những chùm hoa xoan tim tím, đung đưa nhè nhẹ trong gió xuân. Những trận mưa phùn lất phất bay trong gió làm rung rinh, xao động những cánh hoa xoan đang e ấp, khiêm nhường với vẻ đẹp nhỏ bé và dung dị trong màn mưa xuân huyền ảo.

“Bữa ấy mưa xuân phơi phới bay Hoa xoan lớp lớp rụng vơi đầy...”

Đó là hoa xoan trong thơ của cố thi sỹ Nguyễn Bính, hoa xoan gắn liền với hội làng và tình yêu đôi lứa ở thôn quê. Thật xót xa vì tình yêu giữa cô gái và chàng trai đã có ước hẹn từ hội làng năm ngoái đã không thành vì chàng trai không đến gặp cô gái trong đêm hội hò hẹn mùa xuân năm ấy:

“Chờ mãi anh sang anh chả sang

Thế mà hôm nọ hát bên làng

Năm tao bảy tuyết anh hò hẹn

Ðể cả mùa xuân cũng nhỡ nhàng!”

Bài thơ kết thúc bằng khổ thơ cuối đầy thổn thức,

day dứt và xót xa của cô gái trẻ đã lỡ tình duyên:

“Anh ạ! Mùa xuân đã cạn ngày

Bao giờ em mới gặp anh đây?

Bao giờ hội Ðặng đi ngang ngõ

Ðể mẹ em rằng hát tối nay?”

Ngày xưa, mỗi độ hoa xoan nở bà nội tôi lại bảo “Mùa hoa xoan nở là có nhiều muỗi lắm đây!” bởi vì mùa Xuân ấm áp là mùa sinh sôi của rất nhiều loài côn trùng như ruồi, muỗi sau những tháng ngày đông lạnh giá.

Cũng theo quy luật sinh sôi của cây cối, tàn mùa hoa xoan lại đến mùa quả xoan hình thành. Quả xoan lúc chưa chín có màu xanh lục nhẵn bóng, nhỏ bằng đốt tay út trẻ con, khi chín rụng chuyển sang màu vàng nhìn rất đẹp. Quả xoan nhà rất đắng và độc, không thể ăn được nhưng quả của giống xoan mọc trên rừng lại ăn được, thường được bày bán ở các chợ thôn quê.

Quả xoan còn là tiêu chí đánh giá hình dáng đẹp của khuôn mặt đẹp của phụ nữ thời xưa. Các cụ xưa thường ví người con gái có khuôn mặt đẹp là “mặt trái xoan” là vì thế. Nhưng trong “Truyện Kiều” của Đại thi hào Nguyễn Du đưa ra tiêu chuẩn “khuôn trăng đầy đặn” thì lại hoàn toàn khác. Dù sao, tôi vẫn thích khuôn mặt trái xoan hơn là mặt hình tròn như mặt trăng của Đại thi hào.

Đối với bọn trẻ trai ngày xưa ấy, quả xoan còn gắn liền với một trò chơi yêu thích của trẻ con. Đó là trò chơi bắn súng “phốc” bằng quả xoan. Lũ trẻ thời đó cắt một ống tre nhỏ dài hơn một gang tay, đường kính khoảng một ngón tay. Cưa bỏ 2 mắt gỗ ở hai đầu. Lấy trộm 1 chiếc đũa ăn cơm của nhà, cắm một đầu tre có mắt vào một đầu đũa. Khi chơi bắn nhau chỉ cần cho một quả xoan vào một đầu và một quả vào đầu bên kia. Khi đẩy que đũa đẩy vào đầu bên này tạo thành lực nén đẩy viên đạn đầu bên kia bắn ra thành tiếng nổ “đốp” rất vui tai. Lũ trẻ chúng tôi dùng súng “phốc” để đuổi theo bắn nhau vui lắm, không gây nguy hiểm vì lực bắn ra rất nhẹ. Khi mùa xoan hết đi, không còn quả xoan để liều lĩnh trèo lên cây lấy nữa thì có thể thay thế bằng quả cây rau đay hoặc phải thay bằng 02 cục giấy thấm nước nhưng tiếng nổ sẽ không nghe hay như quả xoan nữa.

Tôi vẫn còn nhớ bà nội tôi thường dùng lá xoan phủ lên nải chuối ở trong chum hay vại để dấm cho chuối mau chín hoặc dùng lá xoan cùng nhiều loại lá cây khác cho vào nấu nước tắm cho anh chị em tôi khi bị ghẻ gây ngứa ngáy, khó chịu vào mùa hè.

Vỏ và gỗ cây xoan có vị đắng độc nên mối mọt không bao giờ đục ăn nên gỗ xoan hay được dùng để đóng đồ dùng trong nhà như giường, bàn ghế. Ngày xưa khi tôi còn bé người ta cũng dùng gỗ xoan để làm nhà vì thời đó không có nhiều gạch, xi măng, sắt thép bán rộng rãi mà chỉ được phân phối để xây nhà cho cơ quan nhà nước. Để chuẩn bị làm nhà người ta phải trồng trước một vườn xoan trước mấy năm liền. Xoan khi đủ già người ta đốn hạ, bóc hoặc để nguyên vỏ và ngâm ngập nước dưới ao. Ngâm càng lâu, càng tốt. Khi cần làm nhà người ta vớt lên phơi khô thì khi làm không bị nứt gỗ.

Giờ đây hình ảnh những con đường trồng xoan hai bên đường thẳng tắp, những ngõ xóm trồng xoan và vườn xoan rất hiếm gặp. Tôi vẫn thích đi chầm chậm dưới những hàng xoan trồng trên đường làng, thỉnh thoảng dừng lại để lắng nghe tiếng chim hót ríu rít trên cây. Những chùm hoa xoan cuối mùa khi gặp làn gió xuân khẽ lay là rơi lả tả, phủ đầy lối đi, vương trên tóc người đi đường. Mưa xuân thì vẫn còn lất phất bay nhưng giảm dần đi. Những con đường quê trồng xoan, rụng đầy những cánh hoa xoan xinh xinh như một tấm thảm dệt bằng hoa. Hoa xoan khi lìa cành xuống đất vẫn phải oằn mình xót xa khi bị những bước chân của người đi qua vô tình giày xéo:

“Bữa ấy mưa xuân đã ngại bay

Hoa xoan đã nát dưới chân giày”

... Nếu tiếng Việt mà xét theo phạm trù về giống của ngôn ngữ một số nước như tiếng Nga và tiếng Pháp thì từ “xoan” chắc chắn là danh từ giống cái vì nó thường được dùng để đặt tên cho con gái. Ở nông thôn những cô gái có những cái tên mộc mạc lấy từ các loài cây cối như xoan, mận, hồng, na, bưởi, ... v.v, thường là những cô gái thùy mị, nết na, chung thủy, chăm làm và đảm đang. Đó cũng là chuẩn mực làm vợ chung của các cô gái nông thôn phải đáp ứng. Nếu ai không có những đức tính trên thì sẽ được bà và mẹ dạy hoặc phải học hỏi bạn bè. Tôi biết một em gái hàng xóm tên Xoan, nhà em cách nhà tôi mấy nhà. Tôi rất mến em vì em rất ngoan hiền và em kém tôi 5 tuổi. Từ bé, mẹ tôi rất thích em và có ý là “dấm” em để sau này lớn lên hỏi làm vợ cho tôi. Tôi đi học đại học ra trường đi làm rồi thì không thấy mẹ tôi nói gì về chuyện em Xoan nữa. Một năm, Tết về thăm nhà mẹ tôi bảo rằng Xoan đã lấy chồng trên phố huyện rồi. Bây giờ em làm bà chủ, sung sướng lắm, không phải chịu cảnh “chân lấm, tay bùn”. Mẹ tôi còn nói thêm rằng em bây giờ đổi tên thành Diễm Hương rồi. Tôi im lặng không nói gì. Bây giờ, rất khó tìm thấy những tên mộc mạc như Xoan, Mận, Hồng, Na, Bưởi nữa rồi!

Tuổi thơ của đứa trẻ quê như tôi đã dần trôi qua với rất nhiều hình ảnh đáng nhớ trong đó có cánh hoa xoan nhỏ bé, tim tím, xinh xinh và bình dị như các thiếu nữ thôn quê. Hôm nay, trên đường đi làm về, chợt nhìn thấy có duy nhất một cây xoan nở hoa, tôi dừng lại ngắm nhìn. Tôi yêu hoa xoan vì hoa xoan là loài hoa kỷ niệm của thời thơ ấu ở thôn quê của tôi.