Người đồng hành với thơ Hoàng Cầm

Cuốn chuyên luận nói trên bắt nguồn từ luận văn thạc sĩ “Văn hóa Kinh Bắc trong thơ Hoàng Cầm” bảo vệ thành công năm 2003. Có thể nói, cách đây 20 năm, luận văn của Nguyễn Thị Minh Bắc là đề tài đầu tiên nghiên cứu về thơ Hoàng Cầm, một đối tượng thẩm mỹ đầy sức mời gọi nhưng cũng khá phức tạp về “nhân thân” với những thăng trầm, oan nghiệt mà thi nhân đã trải qua trước thời kỳ đổi mới. Và từ kết quả mùa đầu ấy, hai thập niên qua, cô giáo dạy văn Nguyễn Thị Minh Bắc, nay là hội viên Hội Nhà văn Hà Nội vẫn bền bỉ theo đuổi niềm đam mê nghiên cứu sự nghiệp thi ca của Hoàng Cầm.

Thi sĩ Hoàng Cầm chụp ngày 13/12 2003, khi ông dự buổi lễbảo vệ luận văn Thạc sĩ của Minh Bắc tại ĐHSP 1 HN.

Năm 2008, cuốn “Thơ Hoàng Cầm với văn hóa Kinh Bắc” của chị hiện diện trên văn đàn, trên các giá sách của những người mến mộ thơ Hoàng Cầm, nhất là bạn đọc ở vùng quê Kinh Bắc, đúng như tác giả chuyên luận tâm niệm: “Muốn khẳng định giá trị thơ Hoàng Cầm và phong cách nghệ thuật thơ ông, rất cần có một sự giải mã khoa học, hệ thống, công phu. Chúng tôi hy vọng trở về cội nguồn văn hóa Kinh Bắc để kiếm tìm một số tín hiệu thẩm mỹ, góp phần soi sáng những đặc điểm nghệ thuật quan trọng trong thơ ông”, ngõ hầu qua đó thấy được những đóng góp và vị trí xứng đáng của thơ ông trong lịch sử thơ ca hiện đại Việt Nam.

Không tự bằng lòng với những gì đã có, nhân 100 năm ngày sinh của Hoàng Cầm (1922-2022), Nguyễn Thị Minh Bắc đã khoác tấm áo mới cho cuốn chuyên luận ra đời từ 15 năm trước (2008) từ tên sách “Nhớ người cầm lá Diêu bông” đến phần “Phụ lục”.

Chuyên luận “Nhớ người cầm Lá Diêu Bông” của Nguyễn Thị Minh Bắc.

Theo tác giả với cái tên mới “Nhớ người cầm lá Diêu bông” đã làm rõ “Hình tượng nghệ thuật đỉnh cao của thơ Hoàng Cầm. Bởi đối với người nghệ sĩ tài ba, nếu không có đỉnh cao nghệ thuật thì cũng không có gì là còn lại cả. Lá Diêu bông chính là cái còn lại mãi mãi” (tr 13). Lá Diêu bông là một cái tên vừa cụ thể vừa phổ quát, làm nổi bật đặc trưng về một thứ lá mơ hồ mà lại như một tín hiệu thẩm mỹ độc đáo xuất hiện trong thơ Hoàng Cầm, đã đi vào tâm thức cộng đồng trong cảm thụ và tiếp nhận thơ ông lâu nay.

Có thể nói, Lá Diêu bông trong thơ Hoàng Cầm như một biểu tượng của tình yêu mang tính đa nghĩa, “xuyên văn bản” mở ra nhiều cách tiếp cận không chỉ ở tình cảm lứa đôi mà còn là tình người, tình quê hương xứ sở, hòa quyện với hồn thơ Kinh Bắc, không gian văn hóa Kinh Bắc, mang tính bản địa mà vẫn phủ sóng toàn quốc. Điều ấy cho thấy thơ Hoàng Cầm đã góp phần đáng kể trong việc bảo tồn bản sắc văn hóa Kinh Bắc nói riêng và văn hóa Việt Nam nói chung.

Là người có cơ duyên gặp mặt và tiếp xúc với nhà thơ Hoàng Cầm, ngay từ lúc bảo vệ luận văn thạc sĩ cho đến khi ông bay về miền mây trắng. Nguyễn Thị Minh Bắc nhờ những lần gặp gỡ và trò chuyện về thơ văn với nhà thơ đã vỡ vạc và thẩm thấu nhiều điều mới mẻ và thú vị về thơ ông, về những giá trị văn hóa vùng Kinh Bắc, về những hoài niệm ký ức từ mối tình chị em vấn vương thực ảo đến cỏ cây hoa lá tạo sự gần gũi và dung hòa giữa cái tôi chủ thể với thiên nhiên, mang cảm thức sinh thái.

Cuốn chuyên luận “Nhớ người cầm lá Diêu bông” nghiêng về lối viết nghiên cứu với văn phong đan xen khoa học và cảm thụ, không khoe chữ, làm dáng hay lý thuyết “chay” mà từ thực tiễn văn hóa Kinh Bắc, vùng thẩm mỹ gắn với đối tượng nghiên cứu, tác giả có ý thức hướng tới người đọc đại chúng (chả thế mà sách vừa ra khỏi nhà in đã có khá nhiều nơi đặt hàng) chứ không hẳn chỉ dành riêng cho giới học thuật và giảng dạy chuyên ngành. Vì vậy tính giản dị, phổ cập dễ hiểu nhưng không dễ dãi, hời hợt chiếm ưu thế trong cách trình bày luận điểm, cảm thụ và phân tích tác phẩm, với những nhận định và lý giải thỏa đáng và thấu đáo của tác giả chuyên luận.

Trong quá trình đến với thế giới nghệ thuật thơ Hoàng Cầm, dễ nhận ra sự cộng cảm, tương tác giữa người nghiên cứu với thi nhân. Đi tìm văn hóa Kinh Bắc trong thơ Hoàng Cầm, Nguyễn Thị Minh Bắc muốn làm rõ những trầm tích văn hóa như là “cội nguồn thi cảm xuyên suốt qua các chặng đường sáng tác, góp phần quan trọng làm nên giá trị nghệ thuật thơ ông (Hoàng Cầm - NBT), ngược lại bằng tài thơ độc đáo, Hoàng Cầm cũng có công lớn “làm “phát sáng” và thăng hoa những nét đẹp tiềm ẩn của quê hương Kinh Bắc”. Chính sự giao thoa, cộng hưởng này đã tăng thêm độ tin cậy và sức thuyết phục của cuốn sách.  

Nhà thơ Hoàng Cầm.

Trong chuyên luận “Nhớ người cầm lá Diêu bông”, trước tiên tác giả Nguyễn Thị Minh Bắc qua việc theo dõi diễn trình nghiên cứu thơ Hoàng Cầm lâu nay, và bằng những quan sát và cảm nhận của người Kinh Bắc đã lắng lọc các tiếng nói, các góc nhìn khác nhau của giới nghiên cứu, phê bình nhưng thống nhất trong việc khẳng định: Kinh Bắc - cội nguồn văn hóa, vùng địa văn hóa đặc sắc đã ảnh hưởng lớn đến thơ Hoàng Cầm. Từ đó, cho thấy thơ Hoàng Cầm là tấm gương phản chiếu văn hóa Kinh Bắc. Người viết chuyên luận đã tỏ ra công phu, kỹ lưỡng trong tìm hiểu và nghiên cứu các phương diện không gian nghệ thuật Kinh Bắc với biểu tượng về dòng sông, núi đồi, lễ hội, chùa chiền gắn với truyền thống lịch sử, với cội nguồn văn hóa, với ký ức tuổi thơ trong thơ Hoàng Cầm.

Đi vào thời gian nghệ thuật Kinh Bắc trong thơ Hoàng Cầm, người viết nhấn mạnh đến thời gian của tình yêu, của kiếp đời với những chiều Kinh Bắc “chuông chiều cởi yếm, chuông chiều đội khăn”, với “đêm Diêu bông” mang chất liệu Kinh Bắc, đậm đà bản sắc dân tộc. Đặc biệt trong không gian, thời gian ấy, hình ảnh con người Kinh Bắc từ kiếp trước đến kiếp sau, từ xa xưa đến hiện đại đều mang “màu cờ sắc áo” tiêu biểu cho mỗi thời. Đó là những nhân vật siêu nhân “đã hóa thân trong huyền thoại, là những trai tài gái sắc Kinh Bắc” thời hiện đại. Song đặc sắc nhất trong thơ Hoàng Cầm là những cô gái mang nét đẹp huyền thoại của Kinh Bắc với những “khuôn mặt búp sen”, những nụ “cười như mùa thu tỏa nắng”.

Đến với thơ Hoàng Cầm, không thể không khám phá cách thức thể hiện đầy biến hóa trong thơ ông. Nguyễn Thị Minh Bắc đi sâu phân tích, phát hiện và khẳng định giá trị nghệ thuật đỉnh cao, độc đáo trong thơ Hoàng Cầm đến từ những hóa thân của cái tôi đầy biến ảo, huyền diệu và tình tứ trong những bài thơ siêu thực (“Mưa Thuận Thành”, “Về Kinh Bắc”) với cả “một seri hình ảnh siêu thực: Cỏ Bồng thi, Cầu Bà Sấm, bến Cô mưa,  Lá Diêu Bông, dế Bồng si “có lẽ được tuôn chảy, thăng hoa từ sự thúc đẩy của tiềm thức, của những giấc mơ.

Bên cạnh yếu tố siêu thực, tác giả cuốn chuyên luận còn nhận ra chất liệu dân gian thấm đẫm trong thơ Hoàng Cầm với những làn điệu dân ca quan họ, những hội hè, những trò chơi dân dã, nổi bật ở bài thơ “Cây tam cúc”: Chị gọi đôi cây/Trầu cay má đỏ/Kết xe hồng đưa chị đến quê em.

Từ những quan sát có căn cứ, Nguyễn Thị Minh Bắc đưa ra nhận định thỏa đáng và thuyết phục về nghệ thuật thể hiện trong thơ Hoàng Cầm: “có sự cộng hưởng giữa chất liệu dân gian, lối thơ hiện đại tự do phóng túng và một hồn thơ Kinh Bắc, để làm nên một gương mặt thi nhân quen mà lạ”. Hơn nữa bằng tài hoa của mình, thi nhân đã “thơ hóa, bất tử hóa vùng Kinh Bắc”. Khi tiếp cận vào thế giới nghệ thuật thơ Hoàng Cầm, giá như người viết “đẩy thuyền” thêm chút nữa về thể thơ, về sử dụng ngôn từ mang sắc thái Kinh Bắc thì phần viết này sẽ đầy đặn và phong phú hơn.

Tác giả Nguyễn Thị Minh Bắc (bìa trái) tại tọa đàm giới thiệu tác phẩm.

Có thể nói với 163 trang chính văn, 111 trang Phụ lục và 8 trang giới thiệu 19 tấm ảnh lưu giữ những kỷ niệm về nhà thơ Hoàng Cầm cùng các sự kiện liên quan đến ông được chú thích rõ ràng, cho thấy từ năm 2003 đến nay, Nguyễn Thị Minh Bắc vẫn đồng hành với thơ Hoàng Cầm, đặc biệt với cảm quan văn hóa trong thơ ông.

Những bài thơ nổi tiếng của Hoàng Cầm đã được bình giải cặn kẽ, đầy mẫn cảm và tinh tế của tác giả chuyên luận như tiếng nói tri âm, thực sự là lời mời tiếng gọi với những độc giả yêu mến thơ Hoàng Cầm, cũng như yêu mến văn hóa Kinh Bắc, vùng thẩm mỹ trong thơ ông. Điều ấy cho thấy sự lựa chọn nghiên cứu văn hóa trong thơ Hoàng Cầm của Nguyễn Thị Minh Bắc từ những năm đầu thế kỷ XXI là một chọn lựa có ý nghĩa thời sự, phù hợp với chất thơ của thi nhân.

Có thể nói, chuyên luận “Nhớ người cầm Lá Diêu Bông” của Nguyễn Thị Minh Bắc như một chỉ dấu, trở thành tài liệu tham khảo và tra cứu hữu ích cho những ai yêu mến thơ Hoàng Cầm, nhà thơ tài danh của vùng Kinh Bắc và rộng ra của thơ ca Việt Nam hiện đại.

* Những trích dẫn trong bài đều lấy từ cuốn chuyên luận “Nhớ người cầm Lá Diêu Bông”, NXB Văn học, 2023.

Bích Thu

Chuyện Xuân Quỳnh – Lưu Quang Vũ

Tôi quen biết Xuân Quỳnh và Lưu Quang Vũ hơi muộn, sau giải phóng Sài Gòn 30/4/1975. Trước đó chỉ biết qua làn sóng Đài Tiếng...