Nhận diện bước đầu về bản sắc văn hóa Hà Nội trong xây dựng và phát triển công nghiệp văn hóa hiện nay

Bối cảnh đổi mới, phát triển, hội nhập ở cả trong nước, khu vực và quốc tế hiện nay đã - đang đặt ra yêu cầu khách quan về tiến trình xây dựng một nền công nghiệp văn hóa Việt Nam phát triển mạnh mẽ bằng những chủ trương, đường lối, chính sách vĩ mô của Đảng và Nhà nước cùng sự thực hiện của các địa phương, của các tầng lớp nhân dân - những chủ thể chính của văn hóa.

Năm 2016, Việt Nam đã ban hành “Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030” đánh dấu mốc trong việc hoạch định chủ trương, đường lối về chiến lược này. Tiếp đó, trong “Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2020” tiếp tục khẳng định công nghiệp văn hóa “đang là xu thế lớn và quan trọng trong chính sách văn hóa của các nước trên thế giới”.

Từ đây, những giải pháp về tạo điều kiện, môi trường thuận lợi trong cơ chế, chính sách và kinh doanh để phát triển ngành công nghiệp văn hóa, thể hiện chủ trương gắn kết phát triển văn hóa và phát triển kinh tế cũng đã được đề ra và triển khai thực hiện.

Với lịch sử ngàn năm văn hiến, bản sắc văn hóa Hà Nội ngày nay có vị trí, vai trò ra sao trong định hướng xây dựng và phát triển nền công nghiệp văn hóa ở chính Thủ đô và cho cả nước? Bản sắc văn hóa Hà Nội theo đó sẽ cần được kế thừa, phát huy cụ thể như thế nào để phục vụ thiết thực nhất cho sự phát triển của các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam hiện nay?... Trong phạm vi nghiên cứu mang tính nền tảng, bước đầu ở phạm vi một bài tạp chí khoa học, chúng tôi chỉ xin gợi mở đôi điều về vấn đề chiến lược, vĩ mô này.

Trung tâm Tinh hoa Làng nghề Việt, Bát Tràng, Gia Lâm, Hà Nội.

Công nghiệp văn hóa đất nước 

Trong lịch sử dân tộc, văn hóa Hà Nội là một dòng chảy xuyên suốt, nơi hội tụ, kết tinh văn hóa của nhiều vùng, miền, “tứ phương”, các tộc người,... để tạo nên nét đặc sắc riêng.

Bản sắc văn hóa Hà Nội có sự phong phú, đa dạng về các loại hình di sản văn hóa vật thể và phi vật thể. Số lượng di tích được xếp hạng cấp quốc gia ở Hà Nội chiếm hơn 1/4 tổng số di tích cấp quốc gia của cả nước. Khu trung tâm Hoàng thành Thăng Long là một trong tám di sản của Việt Nam được ghi danh trong Danh mục Di sản văn hóa và thiên nhiên thế giới.

Hội Gióng ở Đền Sóc và đền Phù Đổng là một trong chín di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam được ghi trong danh mục Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại… Thống kê sơ bộ cho thấy, Hà Nội hiện có hơn 5.000 di tích lịch sử văn hóa, trong đó có hơn 2.000 di tích đã được xếp hạng. Đây là di sản văn hóa vô cùng to lớn và quý giá, luôn cần được trân trọng, giữ gìn và phát huy.

Trong công cuộc đổi mới, hội nhập, ở khía cạnh tiếp biến và giao thoa văn hóa ngày nay, Hà Nội luôn là nơi quần tụ đông đúc, đa dạng của nhiều nét văn hóa vùng, miền do sự hợp cư của nhiều luồng di cư; là nơi diễn ra những sự kiện chính trị, kinh tế, văn hóa quan trọng của cả nước, trong khu vực và thế giới.

Sở hữu nền tảng văn hóa trên cơ sở tích hợp những giá trị truyền thống - hiện đại của Hà Nội tạo nên nét đặc sắc mà không nhiều thủ đô trên thế giới có được. Vì vậy, nói tới văn hóa Hà Nội hiện nay là đề cập vấn đề vừa bảo tồn những giá trị truyền thống, vừa tích hợp những tinh hoa văn hóa nhân loại, làm phong phú thêm kho tàng văn hiến, văn vật, văn hóa Thủ đô.

Kế thừa các giá trị truyền thống, văn hóa Hà Nội hiện nay còn xuất hiện những giá trị văn hóa mới, phù hợp với xu thế hội nhập quốc tế. Trong khoảng một thập kỷ trở lại đây, sự xuất hiện của mô hình không gian sáng tạo như một luồng gió mới trong đời sống văn hóa tinh thần của Thủ đô. Là nơi có số lượng không gian sáng tạo nhiều nhất cả nước, với hơn 60 địa điểm, hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật; kiến trúc, thiết kế, thủ công; không gian làm việc chung, hỗ trợ khởi nghiệp… Cùng với xây dựng người Hà Nội văn minh - thanh lịch - hiện đại, thì đây đã trở thành những nhân tố cốt lõi để thúc đẩy công nghiệp văn hóa Thủ đô phát triển cùng cả nước.

UNESCO quan niệm “công nghiệp văn hóa” (Cultural Industries) “là các ngành sản xuất ra những sản phẩm vật thể và phi vật thể về nghệ thuật và sáng tạo, có tiềm năng thúc đẩy việc tạo ra của cải và thu nhập thông qua việc khai thác những giá trị văn hóa vào sản xuất những sản phẩm và dịch vụ dựa vào tri thức. Công nghiệp văn hóa là sự nghiệp kết hợp ba yếu tố: Sáng tạo, cơ sở hạ tầng và công nghệ sản xuất hiện đại, có thể sản sinh ra các sản phẩm văn hóa, đem lại lợi ích kinh tế”.

Năm 2014, Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI đã ban hành Nghị quyết số 33-NQ/TW Về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, đã nêu mục tiêu cụ thể và nhiệm vụ phát triển công nghiệp văn hóa nhằm: khai thác và phát huy những tiềm năng và giá trị đặc sắc của văn hóa Việt Nam; khuyến khích xuất khẩu sản phẩm văn hóa, góp phần quảng bá văn hóa Việt Nam ra thế giới.

Tiếp đó, năm 2016, trong “Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030” khẳng định bước ngoặt  hơn khi nhấn mạnh công nghiệp văn hóa là sự ứng dụng những tiến bộ khoa học- công nghệ và kỹ năng kinh doanh, sử dụng năng lực sáng tạo, nguồn vốn văn hóa để tạo ra các sản phẩm, dịch vụ văn hóa, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng, hưởng thụ văn hóa của người dân.

Như vậy, cho tới thời điểm hiện nay, có thể hiểu công nghiệp văn hóa là sự kết hợp giữa khoa học - kỹ thuật và sự sáng tạo của con người trong lĩnh vực văn hóa thể hiện sự gắn kết giữa văn hóa và kinh tế, văn hóa là nội lực cho sự phát triển kinh tế. Về phạm vi ngành nghề, công nghiệp văn hóa bao gồm các ngành sáng tạo và biểu diễn nghệ thuật, dịch vụ tin tức, vui chơi giải trí, đào tạo văn nghệ sĩ và kinh doanh tác phẩm nghệ thuật, ngành phát hành, xuất bản, ngành phát thanh truyền hình, điện ảnh, video, quảng cáo,...

Trên cơ sở thống nhất về nội hàm và ngoại diên như vậy của khái niệm “công nghiệp văn hóa”, trong chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước đã cụ thể hóa những giải pháp mang tính chiến lược và sách lược để phát triển nền công nghiệp đặt biệt này.

Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 khẳng định bước ngoặt trọng tâm trong việc nêu rõ bốn quan điểm chỉ đạo, một mục tiêu chung và các mục tiêu chủ yếu cùng với nhiệm vụ chung và các nhiệm vụ cụ thể trong xây dựng và phát triển năm nhóm ngành công nghiệp văn hóa trọng điểm và ba nguồn huy động vốn để các chủ thể văn hóa từ các Trung ương tới các bộ, ban ngành, địa phương chủ động triển khai hiệu quả chiến lược quan trọng này.

Tiếp đó, năm 2017, kế thừa những nhận thức sâu sắc tài nguyên văn hóa là nguồn vốn quý giá phát triển kinh tế - xã hội, nhất là kinh tế du lịch, Đảng đã ban hành Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 16/1/2017 của Bộ Chính trị khóa XII Về phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn.

Như vậy, có thể nhận định rằng, cho tới hiện nay, Việt Nam đã căn bản hình thành được khung chính sách tạo môi trường thể chế tương đối thuận lợi để các ngành công nghiệp văn hóa có khả năng khai thác và chuyển hóa hiệu quả các thành tố sức mạnh mềm văn hóa nằm trong các trụ cột tài nguyên văn hóa thành sức thu hút, hấp dẫn văn hóa và lợi nhuận kinh tế thông qua các sản phẩm và dịch vụ văn hóa. Đây là bối cảnh chung cho việc kế thừa, phát huy bản sắc văn hóa Hà Nội trong xây dựng, phát triển nền công nghiệp văn hóa đất nước nói chung và Thủ đô nói cụ thể.

Bản sắc văn hóa Thủ đô trong xây dựng các ngành công nghiệp văn hóa 

Một tiết mục trong vở diễn thực cảnh "Tinh hoa Bắc Bộ" ở chùa Thầy, xã Sài Sơn, huyện Quốc Oai, Hà Nội.

a) Chủ trương, đường lối của Hà Nội trong việc kế thừa, phát huy bản sắc văn hóa ngàn năm nhằm xây dựng và phát triển các ngành công nghiệp văn hóa hiện nay

Từ năm 2016 đến nay, nhìn chung, các chính sách liên quan đến công nghiệp văn hóa Việt Nam đều hướng đến việc xem xét các sản phẩm và dịch vụ văn hóa trong nền kinh tế thị trường, chú ý đến nhu cầu văn hóa của người dân, đặc biệt quan tâm nhiều hơn đến vị trí, vai trò của địa phương trong việc đóng góp vào phát triển các ngành công nghiệp văn hóa.  

Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn 2030 dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chính phủ, các địa phương cũng có các chương trình hành động riêng nhằm phát triển công nghiệp văn hóa, gia tăng sức sản xuất và cạnh tranh của sản phẩm và dịch vụ văn hóa của địa phương mình.

Hà Nội ở giai đoạn đầu của thời kỳ đổi mới, khi cả nước chuyển đổi cơ chế quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, Đại hội Đảng bộ Thành phố lần thứ X đã nhấn mạnh nhiệm vụ trọng tâm: “đẩy mạnh phát triển kinh tế, chăm lo đời sống vật chất của nhân dân, xây dựng nền văn hóa mới và con người mới” - việc xác định văn hóa là nguồn lực nội sinh của sự phát triển như vậy chưa được định hình rõ nét, do chưa ý thức hết được việc chăm lo đời sống văn hóa tinh thần sẽ góp phần khơi dậy và nhân lên mọi tiềm năng sáng tạo của con người, đóng góp cho sự phát triển kinh tế - xã hội,...

Nhận thức về sự nghiệp xây dựng và phát triển văn hóa Thủ đô tiếp tục được nâng lên qua các kỳ Đại hội Đảng bộ Thành phố lần thứ XI, XII, nhất là năm 1998, khi Thành ủy Hà Nội ban hành Chương trình hành động số 13 nhằm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII, cụ thể là phấn đấu xây dựng, phát triển văn hóa Hà Nội trở thành một bộ phận tiêu biểu của văn hóa Việt Nam, đưa văn hóa thẩm thấu vào mọi lĩnh vực, mọi hoạt động, mọi thành viên của cộng đồng dân cư, lấy văn hóa là mục tiêu và động lực thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Qua các kỳ Đại hội tiếp theo, đặc biệt là Đại hội XVI và XVII, Đảng bộ Thành phố Hà Nội tiếp tục khẳng định sự phát triển trong nhận thức về mục tiêu phát triển văn hóa, xây dựng con người Hà Nội, xác định đây là một trong những nhiệm vụ trọng tâm và khâu đột phá của nhiệm kỳ.

Điểm nhấn trong nhiệm kỳ Đại hội XVI (2015-2020) khi lãnh đạo, chỉ đạo xây dựng Quy hoạch văn hóa Thành phố Hà Nội đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030[3], Thành ủy đã xác định mục tiêu: “hình thành các doanh nghiệp văn hóa, ngành công nghiệp giải trí gắn kết giữa nhiệm vụ phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, gắn kết du lịch dịch vụ với văn hóa tạo điều kiện để Hà Nội trở thành một trong những địa bàn phát triển các ngành dịch vụ văn hóa”.

Bước sang nhiệm kỳ Đại hội Đảng bộ Thành phố lần thứ XVII (2020-2025) nêu rõ nhiệm vụ trọng tâm: “Chú trọng phát triển văn hóa Hà Nội trên cơ sở phát huy truyền thống ngàn năm văn hiến và anh hùng; Thành phố vì hòa bình, tiếp thu tinh hoa văn hóa của nhân loại”, đồng thời xác định khâu đột phá: “Đưa văn hóa và con người Hà Nội thực sự trở thành giá trị tinh thần to lớn, nguồn lực quan trọng quyết định phát triển bền vững Thủ đô”.

Đặc biệt, nhằm cụ thể hóa các quan điểm mới về phát triển văn hóa, con người Việt Nam được đặt ra tại Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng, bám sát tình hình thực tiễn của Thủ đô, theo tinh thần Nghị quyết Đại hội Đảng bộ thành phố lần thứ XVII, Hà Nội đã tích cực, kiên trì, sáng tạo, với quyết tâm chính trị cao trong ban hành và triển khai thực hiện Nghị quyết số 09-NQ/TU, ngày 22-02-2022 của Thành ủy về “Phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn tới năm 2045” (gọi tắt là Nghị quyết số 09-NQ/TU) - đây là chuyên đề quan trọng của Thành ủy khóa XVII và có ý nghĩa xác lập bước ngoặt trong chủ trương, đường lối chỉ đạo của Thành phố về xây dựng và phát triển công nghiệp văn hóa Thủ đô, với mục tiêu đưa “Hà Nội trở thành một trong những trung tâm công nghiệp văn hóa hàng đầu của cả nước”.

Để thực hiện Nghị quyết quan trọng này về công nghiệp văn hóa, ngày 12-8-2022, Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội đã ban hành Kế hoạch số 217-KH/UBND về “Thực hiện Nghị quyết số 09-NQ/TU ngày 22-02-2022 của Thành ủy Hà Nội về “Phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”.

Theo chủ trương, đường lối căn bản này, Hà Nội coi công nghiệp văn hóa còn là công nghiệp sáng tạo. Quan điểm lãnh đạo, chỉ đạo trong xây dựng, phát triển công nghiệp văn hóa ở Thủ đô, theo đó cũng chính là sự kế thừa, phát huy bản sắc văn hóa Hà Nội ở: “Vị thế là Thủ đô ngàn năm văn hiến, từ Thăng Long biểu thị cho khát vọng vươn lên, đến những danh hiệu cao quý: Thủ đô ngàn năm văn hiến; Thủ đô anh hùng"; “Thủ đô của lương tri và phẩm giá con người”; “Thành phố vì hòa bình”; “Thành phố sáng tạo”, đã góp phần định vị thương hiệu cho Hà Nội phát triển.

Với bề dày lịch sử và nền tảng di sản văn hóa phong phú, đa dạng, nơi hội tụ, kết tinh, tỏa sáng, nơi nuôi dưỡng, thúc đẩy sự sáng tạo văn hóa, nơi tạo ra các sản phẩm và dịch vụ văn hóa chất lượng”; “Bảo đảm hài hòa giữa bảo tồn và phát triển, phát huy tối đa những tiềm năng, thế mạnh, giá trị văn hóa truyền thống mang bản sắc của Thủ đô ngàn năm văn hiến; đẩy mạnh hội nhập quốc tế, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, góp phần bồi đắp và phát triển hệ giá trị văn hóa Thăng Long - Hà Nội, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh, Hà Nội trở thành “Thành phố sáng tạo”, quảng bá và nâng cao vị thế, hình ảnh Thủ đô, Việt Nam ra khu vực và thế giới”.

b) Bức tranh thực trạng kế thừa, phát huy giá trị bản sắc văn hóa Hà Nội để phát triển nền công nghiệp văn hóa Thủ đô hiện nay

Những thay đổi tích cực về thể chế chính sách, đặc biệt là các chính sách kinh tế trong văn hóa và khuyến khích sự tham gia của các thành phần sở hữu, sự đầu tư nguồn vốn trong và ngoài nước vào các ngành công nghiệp văn hóa đã thúc đẩy thị trường công nghiệp văn hóa Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng có những bước tiến mới, mang lại những đóng góp nhất định vào tăng trưởng GDP của cả nước.

Theo thống kê chưa đầy đủ, so với mức GDP chiếm 2,68% (năm 2015), các ngành công nghiệp văn hóa của Việt Nam đã tăng lên 3,42% GDP cả nước (vào năm 2019).  Riêng Hà Nội, cho tới “năm 2018, ngành công nghiệp văn hóa đóng góp khoảng 1,49 tỉ USD vào tổng sản phẩm trên địa bàn, chiếm tỉ trọng 3,7% GRDP của Thành phố”. Sự thay đổi này cho thấy, công nghiệp văn hóa Việt Nam, trong đó có sự đóng góp của văn hóa Hà Nội đã và đang phát huy tương đối hiệu quả các thành tố sức mạnh mềm văn hóa thông qua hoạt động của các ngành công nghiệp văn hóa, dần rút ngắn khoảng cách cạnh tranh với các nền công nghiệp văn hóa ở khu vực và trên thế giới, góp phần gia tăng sức cạnh tranh và hội nhập quốc tế.

Những tín hiệu khả quan về doanh thu của các ngành công nghiệp văn hóa ở Việt Nam những năm gần đây, khiến Việt Nam mạnh dạn đề ra chiến lược phát triển và đầu tư mạnh mẽ cả về chất và lượng để công nghiệp văn hóa sớm trở thành một trong những trụ cột kinh tế của đất nước, cụ thể đặt tỷ trọng phải đạt được của công nghiệp văn hóa trong GDP Việt Nam 7% (vào năm 2030).

Trong yêu cầu chung đó, Thủ đô Hà Nội đã xác định mục tiêu đến năm 2025, công nghiệp văn hóa sẽ “đóng góp khoảng 5% GRDP của Thành phố”; tới năm 2030 “doanh thu từ các ngành công nghiệp văn hóa tăng dần qua từng năm, đóng góp khoảng 8% GRDP của Thành phố”; bước sang năm 2045 “ngành công nghiệp văn hóa Thủ đô là ngành kinh tế mũi nhọn, phát triển toàn diện, là động lực phát triển các ngành, lĩnh vực khác, là tiền đề để xây dựng Hà Nội có… văn hóa… phát triển toàn diện, bền vững; trở thành “Thành phố sáng tạo” của khu vực châu Á, thành phố kết nối toàn cầu, trung tâm văn hóa, du lịch lớn đặc sắc, có sức cạnh tranh quốc tế… Phấn đấu đóng góp khoảng 10% GRDP của Thành phố”.

Các ngành công nghiệp văn hóa có thế mạnh cạnh tranh của Việt Nam nói chung, trong đó có Hà Nội, đã và đang được xây dựng là: “Du lịch văn hóa; Nghệ thuật biểu diễn; Thủ công mỹ nghệ; Thiết kế; Quảng cáo; Mỹ thuật, nhiếp ảnh và triển lãm; Điện ảnh; Thời trang; Ẩm thực; Phần mềm và các trò chơi giải trí; Truyền hình và Phát thanh; Xuất bản,…phù hợp với thực tiễn Thủ đô và từng giai đoạn cụ thể”.

Bên cạnh những thành tựu thực tiễn và trong hoạch định tầm nhìn chính sách tích cực như vậy, nhưng cho tới hiện nay, bản sắc văn hóa Hà Nội vẫn còn chưa được phát huy và khơi dậy hết các tiềm năng, lợi thế giá trị và bản sắc trong phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Thủ đô.

Mặc dù Thủ đô luôn là trung tâm được hưởng lợi thế lớn trong đổi mới về thể chế của đất nước và điều này đã tạo nên sự thay đổi tích cực trong nhận thức xã hội, giảm thiểu tình trạng manh mún, tăng cường kết nối quốc tế, nâng cao năng lực cạnh tranh của một số ngành công nghiệp văn hóa trong quá trình chuyển hóa các tài nguyên di sản văn hóa vật thể, phi vật thể, di sản thiên nhiên Hà Nội ngàn văn văn hiến thành những thành tố tạo sức thu hút, hấp dẫn văn hóa, nhưng với một số ngành công nghiệp văn hóa Hà Nội hiện nay, việc chuyển đổi từ tài nguyên mềm thông qua lựa chọn các thành tố phù hợp tạo nên chuỗi giá trị sáng tạo, sản xuất sản phẩm và dịch vụ văn hóa có khả năng thu hút thị trường văn hóa trong và ngoài nước vẫn chưa đạt được hiệu quả cao.

Các sản phẩm công nghiệp văn hóa Hà Nội vẫn thiếu sự độc đáo, tính ứng dụng và cách thể hiện sống động bản sắc văn hóa của con người, cư dân, lịch sử Hà Nội. Do đó, chưa đáp ứng nhu cầu hưởng thụ và tiêu dùng văn hóa ngày càng cao người dân trong nước. Điều này dẫn đến thị trường văn hóa Thủ đô đã, đang và tiếp tục bị xâm lấn bởi các sản phẩm công nghiệp văn hóa đến từ các cường quốc văn hóa cùng khu vực châu Á như: Hàn Quốc, Nhật Bản, Trung Quốc.

Hạ tầng cơ sở phong phú giàu bản sắc và không gian sáng tạo đa dạng các biểu đạt phân bố trên khắp địa bàn Thủ đô là một lợi thế để Hà Nội khai thác chuyển hóa thành sức mạnh mềm văn hóa ở sức hấp dẫn, khả năng kết nối. Tuy nhiên, đổi mới thể chế chưa quyết liệt trong việc mở cửa cho việc đầu tư mạnh vào khu vực tư nhân, các rào cản thể chế chưa được phá vỡ một cách thực sự hướng tới sự kết hợp công tư trong khai thác và phát huy hiệu quả kết cấu hạ tầng và các không gian sáng tạo văn hóa.

Mặt khác, ở trong thực trạng chung của cả nước, việc chưa xem công nghiệp văn hóa là một lĩnh vực có sự kết hợp chặt chẽ giữa sáng tạo, công nghệ và bản quyền đã làm cho nguồn tài nguyên này chưa tạo được ấn tượng thu hút đối với cảm nhận của người nước ngoài. Nếu tiến hành khảo sát thực tế, chắc chắn sẽ cho thấy đánh giá về mức độ phát huy giá trị của những cơ sở vật chất và không gian văn hóa của Hà Nội sẽ vấn chỉ ở mức trung bình.

“Chỉ có hai cơ sở vật chất và không gian văn hóa là Bảo tàng Hồ Chí Minh và phố đi bộ Hồ Gươm được đánh giá ở mức phát huy khá tốt với mức điểm trung bình là 4,2 và 4,1 (trong thang điểm từ 1 đến 5; trong đó, 1 là chưa được phát huy và 5 là phát huy rất tốt)”. Điều này cho thấy, việc phát huy giá trị của những cơ sở vật chất và không gian văn hóa Thủ đô vẫn còn rất nhiều việc phải làm.

Những hạn tồn tại, bất cập trong thực tế phát huy giá trị văn hóa Thủ đô để xây dựng các ngành công nghiệp văn hóa như trên đã được thẳng thắn nhìn nhận: “Việc đầu tư, khơi thông nguồn lực văn hóa, lịch sử cho phát triển kinh tế - xã hội còn chưa đáp ứng yêu cầu; cơ sở hạ tầng cho công nghiệp văn hóa thiếu đồng bộ.

Sự tăng trưởng kinh tế dựa vào khai thác thế mạnh văn hóa chưa ổn định, chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế; cơ chế và các chính sách đặc thù, ưu tiên cho sáng tạp văn hóa chưa hoàn thiện. Thiếu sự phối hợp, liên kết đồng bộ hiểu quả… Giáo dục, đào tạo, phát hiện, bồi dưỡng nhân tài trong các lĩnh vực văn hóa và công nghiệp văn hóa chưa được quan tâm đúng mức và chưa theo kịp sự tiến bộ, phát triển chung của khu vực và thế giới.

Việc triển khai thực hiện các cam kết với UNESCO về “Thành phố sáng tạo” chưa được tập trung đẩy mạnh. Tình trạng vi phạm bản quyền ở nhiều lĩnh vực sáng tạp còn diễn ra; thị trường văn hóa phát triển chưa đồng bộ; chịu sự ảnh hưởng nặng nề của đại dịch Covid-19…”.

Bước đầu gợi mở 

Các ngành công nghiệp văn hóa Hà Nội hiện nay chưa tạo được sự phát triển đột phá, chưa thực sự thu hút, hấp dẫn thị trường trong nước và quốc tế do chưa khai thác hết hiệu quả tiềm năng thế mạnh của một nền văn hiến, văn vật, văn minh hàng ngàn năm lịch sử của một đế đô - kinh đô - thủ đô quan trọng bậc nhất có thời điểm không chỉ của riêng Việt Nam mà còn cả ở phạm vi Đông Dương.

Dựa trên tình hình thực tiễn này, cũng như căn cứ vào kinh nghiệm quốc tế, chúng tôi cho rằng, trong thời gian tới, muốn phát huy hiệu quả sức mạnh mềm văn hóa Hà Nội thông qua chuyển hóa các tài nguyên văn hóa thành các sản phẩm, dịch vụ công nghiệp văn hóa, từ góc độ thể chế Việt Nam cần xác định hệ thống quan điểm, mục tiêu, giải pháp phát triển công nghiệp văn hóa đồng bộ, cụ thể và có hệ thống.

Kiện toàn hoàn thiện khung thể chế, chính sách, tháo gỡ kịp thời những rào cản, vướng mắc, khó khăn, hình thành khung khổ pháp lý, thể chế nhằm phát huy mọi tiềm năng, nguồn lực, tạo động lực cho công nghiệp văn hóa Hà Nội phát triển theo hướng đáp ứng yêu cầu thị trường đầy đủ, hiện đại, hội nhập quốc tế. Tập trung sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật về: điện ảnh, di sản văn hóa, sở hữu trí tuệ, quảng cáo... Hoàn thiện, bổ sung các quy định pháp luật về quyền tác giả, quyền liên quan đáp ứng yêu cầu bảo hộ và thực thi quyền trong nước và hội nhập quốc tế; thúc đẩy phát triển văn hóa và phát triển các ngành công nghiệp văn hóa.

Thủ đô cần tiếp tục xây dựng, đề xuất các chính sách ưu đãi về vốn, thuế, đất đai, doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực văn hóa. Có cơ chế ưu đãi, đơn giản hóa các thủ tục hành chính, tạo môi trường đầu tư kinh doanh thuận lợi cho các doanh nghiệp kinh doanh đầu tư trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa. Hoàn thiện chính sách đặt hàng, ưu đãi khuyến khích các doanh nghiệp đầu tư phát triển các ngành công nghiệp văn hóa mà Hà Nội có lợi thế, tiềm năng như: ẩm thực, du lịch văn hóa, phần mềm và các trò chơi giải trí, điện ảnh, nghệ thuật biểu diễn, xuất bản, mạng xã hội, phát thanh, truyền hình,…

Và đặc biệt là Hà Nội cũng cần đề nghị Trung ương cho chủ trương, Quốc hội sớm thông qua việc sửa đổi, bổ sung Luật Thủ đô gắn với điều chỉnh quy hoạch chung xây dựng Thủ đô, tạo thể chế, môi trường thuận lợi để Hà Nội phát huy hiệu quả các nguồn lực văn hóa, tạo bước phát triển đột phá trong các ngành công nghiệp văn hóa thành một trong những trụ cột kinh tế của Thủ đô.

Cần thay đổi nhận thức, tư duy về vai trò và vị trí của văn hóa trong chính con người Hà Nội - chủ nhân quyết định của văn hóa Thủ đô, theo hướng văn hóa cũng là một bộ phận của kinh tế, tạo công ăn việc làm, góp phần tái cơ cấu nền kinh tế theo hướng kinh tế tri thức.

Việc khai thác vốn văn hóa Hà Nội cần được quan tâm sâu sát, với bề dày lịch sử và quá trình giao thoa giữa các thế hệ con người Hà Nội, sẽ kích thích sự tò mò và thị hiếu tiêu dùng làm nền tảng nội dung để các ngành công nghiệp văn hóa khai thác và phát triển. Nếu mỗi người Hà Nội có sự am hiểu, quan tâm và hành động đúng mực, phát huy các giá trị thanh lịch, tinh thế, năng động, sáng tạo, mềm dẻo thích nghi trong mọi hoàn cảnh thì sẽ xử lý hài hòa mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển, duy trì và tô đậm bản sắc văn hóa truyền thống của cộng đồng, mang lại nguồn lợi kinh tế cho cả quốc gia.

Thúc đẩy khả năng tiếp cận, sử dụng sản phẩm, dịch vụ văn hóa của công chúng Thủ đô thông qua việc hình thành cơ chế khuyến khích doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, thể thao, du lịch trên địa bàn đầu tư cơ sở vật chất, trang thiết bị kỹ thuật, ứng dụng công nghệ tiên tiến để tăng cường sáng tạo, sản xuất và nâng cao chất lượng sản phẩm.

Đưa vào hệ thống giáo dục để đào tạo một thế hệ công chúng biết trân trọng giá trị văn hóa truyền thống và biết hưởng thụ văn hóa hiện đại thế giới; nâng cao nhận thức của mỗi người dân Thủ đô về những giá trị văn hóa nghìn năm mà cha ông để lại mà các thế hệ phải có trách nhiệm trân trọng, giữ gìn, phát huy. Xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực người Hà Nội, phát huy ý chí, khát vọng phát triển và sức mạnh của nhân dân Thủ đô, tạo môi trường và điều kiện để phát triển về nhân cách đạo đức, trí tuệ, năng lực sáng tạo, thể chất, tâm hồn; xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh ở cả trong hệ thống chính trị, trong từng cộng đồng, khu phố, cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp, trong mỗi gia đình…

Xây dựng cơ sở dữ liệu văn hóa Thủ đô; bộ chỉ số văn hóa Thủ đô vì sự phát triển bền vững, bảo đảm kết nối, tích hợp đồng bộ với hệ cơ sở dữ liệu quốc gia, cơ sở dữ liệu của Đề án Hệ Tri thức Việt số hóa. Tạo cơ chế phối hợp tăng cường quảng bá, xúc tiến thương mại, đẩy mạnh xuất khẩu các sản phẩm, dịch vụ công nghiệp văn hóa, từng bước xây dựng và phát triển thương hiệu cho các loại hình văn hóa phẩm Hà Nội tạo lập dần uy tín trên thị trường trong và ngoài nước.

Đầu tư phát triển những sản phẩm, dịch vụ công nghiệp văn hóa độc đáo, sáng tạo mang bản sắc văn hóa Hà Nội như: Phở Hà Nội, Nem, Bún chả, Giò chả Ước Lễ, Chả cá Lã Vọng, Xôi lúa Tương Mai, cốm Vòng, Bánh cuốn Thanh Trì, rượu Mơ, dưa La, cà Láng; Lụa Hà Đông; kiến trúc phố cổ,... Ưu tiên phát triển một số ngành công nghiệp văn hóa có tiềm năng, lợi thế, như: du lịch văn hóa Hà Nội, nhiếp ảnh, triển lãm,... Thúc đẩy phát triển các loại hình nghệ thuật đương đại, từng bước nâng cao năng lực cạnh tranh của các ngành công nghiệp văn hóa.

Hiện nay, cơ chế đầu tư tài chính trong lĩnh vực văn hóa chỉ chú trọng tới đầu tư của Chính phủ, Thành phố, mà xem nhẹ vấn đề thu hút vốn xã hội hóa, tư nhân. Là đô thị có nguồn lao động dồi dào nhưng vốn đầu tư phát triển của Hà Nội vẫn tương đối eo hẹp trong lĩnh vực văn hóa. Sự đầu tư tài chính thường tập trung cho các hoạt động thuộc về các đơn vị làm văn hóa, trong khi vấn đề thu hút lại bị xem nhẹ. Hà Nội vì vậy cần có chính sách cởi mở để có thể phát huy tiềm năng văn hóa của mình, thu hút bên ngoài hướng tới sức hấp dẫn văn hóa của Thủ đô ngay tại chỗ.

Trong phát triển công nghiệp văn hóa, nếu chỉ dựa duy nhất vào văn hóa truyền thống sẽ không thực sự giúp ích cho sự gia tăng sức cạnh tranh, chiếm lĩnh thị trường văn hóa từ đó gia tăng sức mạnh mềm văn hóa của bất cứ quốc gia hay địa phương nào.

Vì vậy, việc phát huy sức mạnh mềm văn hóa hiện nay đang ngày càng hướng đến tạo dựng bản sắc Thủ đô vừa gắn với truyền thống vừa mang tính mới tương thích với các giá trị chung của dân tộc và toàn cầu trong một thế giới đa văn hóa, dung hợp văn hóa, ngày càng mở và đa dạng. Sở dĩ Hà Nội chưa thể tạo nên được các ngành công nghiệp văn hóa đặc thù bản sắc với các sản phẩm văn hóa đại chúng có sức thu hút trên toàn cầu là do chưa đổi mới phương thức khai thác nguồn tài nguyên văn hóa truyền thống và chưa thực sự tạo được sự liên kết giữa truyền thống với các giá trị chung mới hiện đại toàn cầu. Muốn thực hiện được giải pháp này là câu chuyện của Hà Nội không chỉ ngày một ngày hai.

Giải pháp này có tính thực tế ứng dụng rất cao vì hầu như nhìn ở đâu quanh Hà Nội cũng sẽ thấy được những giá trị văn hóa ngàn năm hoàn toàn có thể kế thừa, xây dựng, phát triển lên thành những sản phẩm văn hóa mang thương hiệu Hà Nội.

Một trong những điển hình và gợi mở đó đã được minh chứng, ngay đầu năm 2022, người dân làng gốm cổ Bát Tràng phấn khởi khi công trình mang tên Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt ra đời giới thiệu về lịch sử truyền thống làng gốm cũng như nghề thủ công mỹ nghệ của Hà Nội và trong cả nước:

Ngay khi đưa vào hoạt động, Trung tâm đã tạo hiệu ứng tốt, lan tỏa đến đông đảo người dân Thủ đô và du khách. Trung tâm Tinh hoa làng nghề Việt có kiến trúc độc đáo, tựa các bàn xoay đang vuốt gốm, các sóng lượn của sông Hồng và được đi trên nền quảng trường lát bằng gạch Bát Tràng phục cổ.

Nơi đây có một bảo tàng nghề gốm Bát Tràng kể lại câu chuyện gần 1.000 năm tuổi của tổ tiên làng gốm đã xây dựng lên làng Bát Tràng trù phú như ngày nay. Đây còn là địa điểm để trải nghiệm nghề, sáng tác gốm nghệ thuật của các nghệ sĩ điêu khắc, khu xúc tiến thương mại cho các làng nghề, giới thiệu nghệ thuật đương đại và đấu giá các tác phẩm nghệ thuật xuất sắc… Đây là một trong những điển hình cập nhật nhất cần phát huy trong bối cảnh xây dựng các thương hiệu văn hóa Hà Nội phục vụ phát triển công nghiệp văn hóa hiện nay.

Qua phân tích có tính chất bước đầu, khái lược nhất về vị trí, vai trò và định hướng giải pháp của việc kế thừa, phát huy giá trị, bản sắc văn hóa Hà Nội trong phát triển công nghiệp văn hóa đất nước hiện nay, có thể nhận thấy các ngành công nghiệp văn hóa đối với Hà Nội nói riêng, cả nước nói chung không chỉ là tài sản chiến lược trong chính sách ngoại giao, hợp tác quốc tế, giúp củng cố tính độc đáo của Thủ đô, của quốc gia mà nó còn đóng vai trò then chốt trong việc gia tăng giá trị, truyền bá và thúc đẩy bản sắc văn hóa ngàn năm văn hiến nơi đây.

Hơn thế, các ngành công nghiệp văn hóa nếu được kế thừa và phát huy hết tiềm năng của bản sắc văn hóa Hà Nội sẽ còn có tác động tích cực trở lại, là công cụ hữu hiệu cho đổi mới và phát triển kinh tế bền vững, làm cho văn hóa Hà Nội trở thành một thành tố quan trọng của thương mại và cạnh tranh khu vực, quốc gia và quốc tế.

Mặc dù Việt Nam tiếp cận với lĩnh vực công nghiệp văn hóa khá muộn  so với thế giới và các quốc gia khác trong khu vực, nhưng Hà Nội lại là địa phương đi đầu cả nước trong thực hiện xây dựng, phát triển các ngành công nghiệp văn hóa trong bối cảnh hiện nay. Thành ủy Thành phố đã xác định được tầm quan trọng và có sự quan tâm đầu tư về vấn đề chiến lược này. Việc kế thừa, phát huy bản sắc văn hóa Hà Nội trong phát triển công nghiệp văn hóa đất nước vì vậy đòi hỏi một chiến lược lâu dài và phải chấp nhận đối mặt với những thách thức của toàn cầu hóa văn hóa, là bài toán thực tiễn cấp bách./.

Tài liệu tham khảo:

1. Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021.

2. Kỷ yếu Hội nghị văn hóa toàn quốc triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021.

3. Trần Quốc Vượng (Chủ biên): Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb. Giáo dục, Hà Nội, 2000.

4. Chiến lược phát triển các ngành công nghiệp văn hóa Việt Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 được phê duyệt bởi Quyết định số 1755/QĐ-TTg, ngày 8-9-2016 của Thủ tướng Chính phủ.

5. Chiến lược phát triển văn hóa Việt Nam đến năm 2030 (được phê duyệt bởi Quyết định số 1909/QĐ-TTg ngày 12-11-2021 của Thủ tướng Chính phủ).

6. Nghị quyết số 15-NQ/TW ngày 05 tháng 5 năm 2022 của Bộ Chính trị về phương hướng, nhiệm vụ phát triển Thủ đô Hà Nội đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.

7. Nghị quyết số 09 NQ/TU của Thành ủy Hà Nội ngày 22-02-2022 về Phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn tới năm 2045.

8. Kế hoạch số 217 – KH/UBND ngày 12-8-2022 của Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội thực hiện Nghị quyết số 09-NQ/TU ngày 22-02-2022 của Thành ủy Hà Nội về “Phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”.

9. Website: www.tapchicongsan.org.vn; www.tinhhoalangnghe.vn; www.kinhtedothi.vn;

Vũ Thị Hồng Thịnh

Xây dựng hệ giá trị gia đình và chuẩn mực con người Việt Nam: “Ngọc càng mài càng sáng, vàng càng luyện càng trong”

Sáng 29/11, Hội thảo quốc gia “Hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa, hệ giá trị gia đình và chuẩn mực con người...